КӨСЕМШЕ

Көсемше – бірде пысықтауыштың, бірде баяндауыштың қызметін атқаратын етістіктің түрі.

• 
  Іс-әрекеттің жай-күйін білдіріп, пысықтауыштың қызметін атқарады.
  
• 
  Жіктеліп немесе көмекші етістікпен тіркесіп, қимылды білдіріп, баяндауыштың қызметін атқарады.
  
• 
  Көсемшенің жұрнақтары:
  

  1	-а, -е, -й	бар-а-ды, кел-е-ді
  2	-ып, -іп, -п	шығ-ып,ез-іп
  3	-ғалы, -гелі, -қалы, -келі	ал-ғалы, бер-гелі, бас-қалы

• 
  Көсемшенің жіктелуі
  

	Жекеше түрі		Көпше түрі
І	бара-мын	келе-мін	бара-мыз	келе-мін
ІІ	бара-сың бара-сыз	келе-сің келе-сіз	бара-сыңдар бара-сыздар	келе-сіңдер келе-сіздер
ІІІ	бара-ды	келе-ді	бара-ды	келе-ді

---

Ескерту: көсемшенің -ғалы, -гелі, -қалы, -келі жұрнағы жіктелмейді.

Көсемшенің сөйлемдегі қызметі

Пысықтауыш	Баяндауыш
Көсемше іс-әрекеттің түрлі күйін білдіріп, пысықтауыш болады.	Көсемше күрделі етістіктің құрамында келіп, баяндауыш болады.
Мен сөйлескелі (не үшін?) келдім. Ол жымиып (қалай?) күлді. Көре-көре көсем боласың, сөйлей-сөйлей шешен боласың.	Алып та халықтан үйренеді. Ол үйіне барып келді. Ол өз ойын айта салды. Түнде жаңбыр жауыпты.

ҚОСЫМША:

• 
  Есімше мен көсемшенің жұрнақтары арқылы етістіктің шақ категориясы жасалады. Мысалы,
  

1. 
   -ған, -ген, -қан, -кен: бұрынғы өткен шақ есімшесі
   
2. 
   -ар, -ер, -р: болжалды келер шақ есімшесі
   
3. 
   -атын, -етін, -йтын, -йтін: ауыспалы өткен шақ есімшесі
   
4. 
   -мақ, -мек, -пақ, -пек, -бақ, -бек: мақсатты келер шақ есімшесі
   
5. 
   -ып, -іп, -п: бұрынғы өткен шақ көсемшесі
   
6. 
   -а, -е, -й: ауыспалы осы (келер) шақ көсемшесі
   

• 
  -мақ, -мек ... формасы арқылы жасалған есімшелерден зат есімге айналып кеткен сөздер аса көп. (құймақ, піспек, ілмек, шақпақ, соқпақ т.б.)
  

ЕТІС

Етіс іс-қимылдың орындалуында орындаушының қатысы қандай екенін білдіреді. Оның 4 түрі бар:

түрі	ереже	жұрнақ	мысал
Өздік етіс	Іс-қимылды адам өзі істейді.	-ын, -ін, -н	жу-ын-ды, ки-ін-ді, тара-н-ды, Ол тез киінді.
Өзгелік етіс	Адам іс-қимылды өзге біреуге орындатқызады.	1. -дыр, -дір, -тыр, -тір, -ыр, -ір: 2. -ғыз, -гіз, -қыз, -кіз: 3. -т: 4. -сет	1)жаз-дыр,ас-ыр 2)айт-қыз, бар-ғыз 3)жаса-т,оқы-т ал-дыр, айт-қыз, 4) көр-сет.
Ырықсыз етіс	Іс-қимылдың орындаушысы айтылмай, іс-әрекет өздігінен жасалғандай көрінеді.	1. -ыл, -іл, -л: 2. -ын, -ін, -н (етістіктің түбірінде "л" әрпі болса):	1)аудар-ыл-ды 2) ал-ын-ды шөп шаб-ыл-ды, киім іл-ін-ді, өлең айт-ыл-ды.
Ортақ етіс	Адам іс-қимылды біреумен бірлесіп, ортақтасып істейді.	-ыс, - іс, -с	жаз-ыс-ты, бөл-іс-ті. оқы-с-ты. жер қазыс-ты, телефон арқылы сөйле-с-ті.

---

Қосымша:

• 
  -лас, -лес, -дас, -дес, -тас, -тес жұрнағы арқылы жасалған туынды етістіктер де ортақ етіс мағынасын береді. (ақылдас, қоштас, тілдес, пікірлес, сырлас т.б.)
  
• 
  -лын, -лін, -ныл, -ніл жұрнақтары ырықсыз етіс мағынасын береді. (алма же-лін-ді, жоқ ізде-лін-ді, ат байла-ныл-ды т.б.)
  
• 
  -лан, -лен, -дан, -ден, -тан, -тен жұрнағымен жасалған туынды етістіктер де өздік етіс мағынасында жұмсала береді. (әуре-лен, қату-лан, шат-тан, қаһар-лан, мейір-лен, әл-ден т.б.) Сондай-ақ -ырқан, -іркен, -сын, -сін жұрнақтары арқылы жасалған туынды етістіктер де өздік етіс мәнін береді. (шім-іркен, тұш-ырқан, аз-сын, көп-сін, жер-сін, бәл-сін т.б.)
  

ЕТІСТІКТІҢ ШАҚТАРЫ

Іс-қимылдың уақытын білдіретін етістіктің тұлғасы. Етістіктің 3 шақ тұлғасы бар: осы шақ, өткен шақ, келер шақ.

1. Осы шақОсы шақ сөйлеп тұрған кездегі іс-әрекетті білдіреді. Оның 2 түрі бар:

1. Нақ осы шақ			2 . Ауыспалы осы шақ
Дәл сөйлеп тұрған кездегі іс-әрекетті білдіреді. Оның 2 түрі бар:			Күнделікті болып жатқан іс-қимыл-ды білдіреді.
1. Жалаң нақ осы шақ: "жатыр, отыр, жүр, тұр" қалып етістік-терінің жіктелуі арқылы жасалады.	2. Күрделі нақ осы шақ: (-а, -е, -й, -ып, -іп, -п) (қалып етіст.) + ж.ж	Етістік + (-а, -е, -й) + жіктік жалғауы
жатырмын, жүрміз, отырсың, тұрсыз.	бар-а жатырмын, кел-іп отырсың.	Күнде сабаққа бар-а-мын.

2. Өткен шақ

Өткен шақ сөйлеп тұрған уақыттан бұрын біткен іс-әрекетті білдіреді. Оның 3 түрі бар:

Жедел ө. ш.	Бұрынғы ө. ш.	Ауыспалы ө. ш.
Іс-қимылдың жуық арада болға нын білдіреді.	Іс-қимылдың жалпы болғанын көрсетеді.	Сөйлеп тұрған уақытқа дейін дағдылы болып тұрған іс-қимылды білдіреді.
етістік + (-ды, -ді, -ты, -ті) + жіктік жалғауы	етістік + (-ған, -ген, -қан, -кен, -ып, -іп, -п) + жіктік жалғауы	етістік +(-атын, -етін, -йтын, -йтін) + жіктік жалғауы
Кеше сабаққа бар-ды-м.	Кеше сабаққа бар-ған-мын(бар-ып-пын).	Күнде сабаққа бар-атын-мын.

---

3. Келер шақ

Келер шақ сөйлеп тұрған уақыттан кейін болатын іс-әрекетті білдіреді. Оның 3 түрі бар:

Болжалды к. ш.	Мақсатты к. ш.	Ауыспалы К. ш.
Іс-қимылдың келешекте болаты-нын дәл көрсет-пей, болжай ғана білдіреді.	Іс-қимылдың келекшекте мақсат етіле орындалаты-нын білдіреді.	Алдағы уақытта болатын іс-қимыл-ды білдіреді.
етістік + (-ар, -ер, -р) + жіктік жалғауы-ма (-с)	етістік + (-мақ, -мек, -пақ, -пек, -бақ, -бек) + (-шы, -ші)+ ж.ж.	етістік + (-а, -е, -й) + жіктік жалғауы
Ертең сабаққа барармын. Ертең мен сабаққа бармаспын	Ертең сабаққа бармақшымын. Бармақпын Айтпақпын	Ертең сабаққа барамын.

ЕТІСТІКТІҢ РАЙЛАРЫ

Етістіктің райлары орындаушының іс-қимылға байланысты ой-пікірін, қатынасын білдіреді. Етістіктің 4 рай түрі бар:

түр	ереже	жасалу жолы	мысал
Ашық рай	Іс-қимылдың қай шақта екенін білдіреді.	Үш шақтың жасалу жолдары арқылы.	Мен келдім (келе жатырмын, келемін, келмекшімін, келгенмін т.б.). келетінмін
Бұйрық рай	Іс-қимылдың бұйыру, талап ету, өтіну ретінде айтылу мағынасын білдіреді.	Етістіктің бұйрықты түрде жіктелуі арқылы.	Мен бар-айын Сен бар Сіз бар-ыңыз Ол бар-сын Біз бар-айық Сендер бар-ыңдар Сіздер бар-ыңыздар
Шартты рай	Іс-қимылдың орындалу-орындалмау шартын білдіреді.	Етістік + (-са, -се) + жіктік жалғауы.	Күн ашық бол-са, тауға шығамыз. Егер сен ойна-са-ң, мен де ойнаймын.
Қалау рай	Қалау, тілекті білдіреді.	Етістік + (-ғы, -гі, -қы, -кі) + тәуелдік ж. / кел етістігі.	Біздің сабақ оқы-ғы-мыз келді.Сенің үйге қайт-қы-ң келе ме?

---

Қосымша: Төмендегі қосымшалар да қалау рай жасайды:

1. -ғай, -гей, -қай, - кей: оқы-ғай-сың, кел-гей-сің

2. -са, -се игі еді: бар-са игі еді, кел-се игі еді

ТҰЙЫҚ ЕТІСТІК

Тұйық етістік – шақпен, жақпен байланысы болмай, қимылдың атауын ғана білдіретін етістіктің түрі.

• 
  Тұйық етістік -у жұрнағы арқылы жасалады
  

  Негізгі етістік Туынды етістік Болымсыз етістік Етіс

  -у

  қара-у ойна-у алма-у оқыт-у

• 
  Тұйық етістік есімдерше түрленеді:
  

Көптеледі	Тәуелденеді	Септеледі
жүгірулер жарысулар тексерулер	I) айту-ым,айту-ымыз II) айту-ың, айту-ларың айтуыңыз, айтуларыңыз III) айту-ы,	Ілік: білу-дің Барыс: білу-ге Табыс: білу-ді Жатыс білу-де Шығыс: білу-ден

Тұйық етістіктің емлесі

1	2	3
й+у=ю и+у=ю	қ,+у=ғу к+у=гу	п+у= бу
жай+у=жаю жи+у=жию	жақ+у=жағу төк+у=төгу	жап+у=жабу кеп+у=кебу
4	5	6
ы+у=у і+у=у	йы+у=ю йі+у=ю	у+у=уу
оқы+у=оқу жекі+у=жеку	байы+у=баю кейі+у=кею	жу+у=жуу қу+у=қуу

Етістіктің сөйлемдегі қызметі

	Ереже	Мысалдар
Бастауыш	Есімше мен тұйық етістік атау септігінде тұрып, бастауыш болады.	Ізденген жетер мұратқа. Оқу-білім бұлағы.
Баян-дауыш	Етістіктер жіктеліп келіп, баяндауыш болады.	Мен биыл мектепті бітіремін. Мен қалаға баратынмын.
Толық-тауыш	Есімше және тұйық етістік атау және ілік септіктерінен басқа септіктерде тұрып, толықтауыш болады.	Білгенге маржан, білмеске арзан. Біз енді жарысуға кірістік.
Пысық-тауыш	Қимылдың әр түрлі қасиетін білдіріп,пысық-тауыш болады.	Ол күлімсіреп қарады. Оны жеңу үшін күш керек.
Анық-тауыш	Есімшелер және ілік септігіндегі тұйық етістік анықтауыш болады.	Оқудың шегі жоқ. Ақыл- тозбайтын тон, білім- таусылмайтын кен.

---

Смотрите также файлы

• 6. Определители Общее понятие об определителях.doc

• Организация работы складского хозяйства.rtf

• Отчет по практической работе по дисциплине Технологии разработки программных приложений.docx

• Бизнесплан по развитию комплексных продаж на коттеджные дома.docx

• Отчет о курсовой работе по дисциплине Алгоритмизация и программирование по теме Обработка текстовой информации.docx