Файл: Лекцыі па ГБ Крючек.pdf

альна ўвасабляла дыктатура Камуністычнай партыі, а менавіта яе кіраўніцтва ў асобе I. Сталіна, камандна-адміністрацыйнай сістэмай кіравання, адзінай дзяржаўнай ідэалогіяй быў пабудаваны.

Усё гэта давала рэальныя падставы ўнесці пэўныя змены ў асноўны закон дзяржавы. Пры гэтым цэнтральныя органы СССР па-ранейшаму дамінавалі над рэспубліканскімі. Рэспублікі пазбаўляліся права выдаваць свае Крымінальны і Грамадзянскі кодэксы, прымаць законы аб судовым ладзе і судаводстве.

Канстытуцыя БССР поўнасцю адпавядала Канстытуцыі СССР 1936 г. і была прынята Надзвычайным XII Усебеларускім з'ездам саветаў 19 лютага 1937 г. Трэба зазначыць, што ў новай Канстытуцыі ўпер-шыню была заканадаўча замацавана назва дзяржавы — Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка. БССР абвяшчалася сацыялістычнай дзяржавай рабочых і сялян, уся ўлада ў якой належыць саветам дэпутатаў працоўных. Саветы складалі палітычную аснову рэспублікі. Аб ролі і месцы партыі бальшавікоў у палітычнай сістэме спецыяльна не гаварылася. Канстытуцыйнага афармлення кіруючай ролі камуністычнай партыі не існавала. Гэта адбылося праз 40 год, у 1977 г. Тым не менш, ужо тады на практыцы не

саветы, а партыйныя органы і арганізацыі былі палітычнай асновай у

СССР.

Эканамічнай асновай БССР абвяшчалася сацыялістычная сістэма эканомікі і сацыялістычная ўласнасць на сродкі вытворчасці ў дзвюх формах: дзяржаўнай і кааператыўна-калгаснай. Фактычна была адна форма — дзяржаўная, бо калгаснікі рэальна не распараджаліся вынікамі сваёй працы, а гандлёвая кааперацыя цалкам залежала ад дзяржаўнага гандлю.

У Канстытуцыі гаварылася аб добраахвотным аб'яднанні БССР на роўных правах з іншымі саюзнымі рэспублікамі ў адной дзяржаве — СССР, дэклараваўся суверэнітэт БССР з улікам артыкула 14 Канстытуцыі СССР. Аднак рэалізаваць яго БССР і ініыыя саюзныя рэспублікі не маглі, бо нават у агульных рысах не пазначаўся механізм выхаду з СССР, Фактычна СССР

быў не саюзнай, а унітарнай дзяржавай.

Канстытуцыя абвяшчала асноўныя правы і свабоды грамадзян. Правы на працу, адпачынак, адукацыю рэальна ажыццяўляліся. Абвешчаныя палітычныя правы і свабоды грамадзян былі скіраваны на ўмацаванне існуючага ладу.

Абавязкі грамадзян — выконваць законы, захоўваць дысцыпліну, прытрымлівацца правіл сацыялістычнага жыцця, берагчы сацыялістычную ўласнасць і інш. дапаўняліся жорсткімі законамі, кантроль за выкананнем якіх ускладваўся на рэпрэсіўныя органы НКУС. У 1935 г.

Супярэчлівы характар насіла і новая структура органаў улады. Вышэйшым органам дзяржаўнай улады ўжо станавіўся не Усебеларускі з'езд Са-

ветаў, як раней, а Вярхоўны Савет Беларускай ССР, як выбіраўся на чатыры гады, а ў перыяд паміж сесіямі - Прэзідыум Вярхоўнага Савета, які ствараў урад — Савет Народных Камісараў. Вышэйшыя і мясцовыя органы ўлады фарміраваліся на аснове ўсеагульнага, роўнага, прамога выбарчага права пры тайным галасаванні.

Адмаўленне ад класавага падыходу, адмена рознага віду абмежаванняў пры выбарах органаў улады, напрыклад, па класавых і рэлігійных матывах, мелі, безумоўна, станоўчы характар. Аднак выбары былі безальтэрнатыўнымі. Кандыдатуры дэпутатаў абмяркоўваліся партыйнымі органамі і арганізацыямі, узгадняліся з органамі НКУС. Дзейнічала дакладна рас-праща- ваная сістэма падбору дэпутатаў у залежнасці ад займаемых пасад, сферы дзейнасці, сацыяльнага становішча і інш. Па пасадах выбіраліся дэпутаты і ў мясцовыя саветы.

Канстытуцыя зацвердзіла сімвалы беларускай дзяржаўнасці — герб і сцяг рэспублікі. Сталіцай рэспублікі зацвярджаўся горад Мінск. Пазней у Канстытуцыю БССР 1937 г. быў унесены рад змяненняў і дапаўненняў. Яна дзейнічала да 14 красавіка 1978 г.

Грамадска-палітычнае жыццё. Масавыя рэпрэсіі.

Ужо ў першай палове 1920-х гг. склаліся асноўныя рысы той грамадска палітычнай сістэмы, якая праіснавала аж да пачатку 1990-х гг. Аснову яе афіцыйна складалі саветы, што было заканадаўча замацавана Канстытуцыямі СССР і БССР. Кіруючая роля належала Камуністычнай партыі. Надзейным памочнікам і рэзервам Кампартыі быў Усесаюзны ленінскі камуністычны саюз моладзі (ВЛКСМ).

"Прывадным рамнём", які злучаў партыю і масы, з'яўляліся прафсаюзы – самая масавая арганізацыя. Афіцыйна лічылася, што праф-са- юзы адстойваюць інтарэсы працоўных перад адміністрацыяй прадпрыемстваў і ўстаноў. Фармальна лідэры прафсаюзных арганізацый абіраліся на сходах, фактычна ж прызначаліся партыйнымі камітэтамі і праводзілі палітыку партыі, а прафсаюзы з'яўляліся, як і прапаноўваў зрабіць Л. Троцкі, прыдаткам дзяржаўнага апарату.

Савецкую палітычную сістэму дапаўнялі шматлікія грамадскія арганізацыі (маладзёжныя, студэнцкія, абаронныя, спартыўныя, творчыя, навуковыя, па інтарэсах і інш.). Яны ставілі розныя задачы, выкарыстоўвалі розныя формы работы, але выконвалі адну функцыю — выхаванне мас у духу камуністычнай ідэалогіі. Такая сістэма забяспечвала ўстойлівасць існаваўшага палітычнага рэжыму і абумоўлівала змест і формы грамадска-палітычнага жыцця.

Варта адзначыць, што грамадска-палітычнае жыццё 1920-х гадоў істотна адрознівалася ад грамадска-палітычнага жыцця 1930-х гадоў. Першае характарызуецца адноснай слабасцю ідэалагічнага і рэпрэсіўнага ўздзеяння на асобу з боку Савецкай улады. Як вядома, у ліку прычын таго – моцная загружанасць кіруючых органаў праблемамі пасляваеннага аднаўлення гаспадаркі, здзяйсненнем беларусізацыі, нарэшце – адсутнасцю шырокай сацыяльнай базы для антысавецкага руху. На гэтым фоне ўзнікла і развівалася стваральная энергія беларускага народа, скіраваная на паляпшэнне ўласнага і грамадскага дабрабыту. Характэрна, што ў тых умовах палітыка партыі толькі спрыяла таму.

Відавочна, што актывізацыя ідэалагічных, адміністрацыйных і рэпрэсіўных органаў на Беларусі была выклікана звонку.

Кіраўніцтва партыі бальшавікоў пасля смерці У. І. Леніна не было адзіным у метадах развіцця эканомікі, што спарадзіла шматлікія ўну-трыпартыйныя дыскусіі паміж прыхільнікамі Троцкага, Каменева, Зі-ноўева, Бухарына і інш. З ўсталяваннем бязмежнай ўлады генеральнага сакратара УКП(б) Сталіна словы Леніна аб тым, што НЭП – гэта ўсур’ёз і надоўга, што сацыялізм – гэта лад цывілізаваных кааператараў былі адкінуты. Быў узяты курс на сацыялістычную індустрыялізацыю, а першыя яе вынікі выявілі неабходнасць калектывізацыі сялянскіх гаспадарак. Але прапаганда сацыялізму як абагульнення ўсіх сродкаў вытворчасці, калектыўнай працы, стварэння моцнай улады, у інтарэсах усіх, а не кожнага паасобку выклікала нязгоду часткі грамадства, у тым ліку членаў партыі. У адказ у 1929 г. Сталін заявіў быццам па меры прасоўвання да сацыялізму, класавая барацьба будзе абвастрацца, а з ёй

іактывізуецца варожая дзейнасць праціўнікаў Савецкай улады. Такім чынам было дадзена тэарэтычнае абгрунтаванне рэпрэсіям.

Першыя рэпрэсіі на Беларусі адбыліся ў 1930 г. адносінах так званых нацыянальных дэмакратаў як праваднікоў кулацкай ідэалогіі. Да іх далучалі, галоўным чынам, тых, хто вельмі плённа працаваў на ніве беларусізацыі – Лёсік, Смоліч, Ластоўскі. Да 100 чалавек прайшло па справе сфабрыкаванай арганізацыі СВБ. Замах на самазабойства Купалы. Самазабойства Прэзідэнта АН БССР У. Ігнатоўскага

У30-я гады прымаюцца самыя жорсткія законы, накіраваныя супраць «ворагаў народа», «шкоднікаў», «дыверсантаў» і «раскрадальнікаў» сацыялістычнай маёмасці. Пачатак гэтаму быў пакладзены Законам ЦВК і СНК

СССР ад 7 жніўня 1932 г. «Об охране нмущества государственных предпрнятий, колхозов и кооперацнн и укрепленнм обшественной (соцналистической) собственности», згодна з якім нават за нязначы крадзеж людзі караліся смяротнай карай або зняволеннем на 10 год.

У1933 г. быў выдадзены Закон СССР «Об ответственностн

служащих в государственных учреждениях и предприятиях за вредительскме акты», па якому ні ў чым не вінаватых людзей аб'яўлялі шкоднікамі і дыверсантамі і каралі самымі цяжкімі мерамі.

З забойствам у 1934 г. Кірава махавік рэпрэсій пачаў раскручвацца з ўсёй сілай, але знешне ўсё выглядала дэмакратычна. Як вынікае за зместу саюзнай

ірэспубліканскай Канстытуцый падстаў для пагрозы Савецкай улады не існавала.

У1934 г. замест АДПУ быў утвораны Народны камісарыят унутраных спраў (НКУС) СССР. У яго кампетэнцыю ўваходзілі дзяржаўная бяспека, грамадскі парадак, пагранічная і ўнутраная ахова. Вядучая роля ў здзяйсненні рэпрэсій належала такім падраздзяленням наркамата, як Галоўнае ўпраўленне дзяржаўнай бяспекі, Галоўнае ўпраўленне папраўча-працоўных лагераў і пасяленняў, а таксама органу пазасудовай расправы - Асобай нарадзе пры НКУС і падпарадкаваным ёй "тройкам" на месцах.

У рэспубліках, краях, абласцях, гарадах стваралася разгалінаваная сістэма "троек", падначаленых Асобай нарадзе Пры НКУС СССР. У іх склад уваходзілі 1. начальнікі ўпр НКУС, 2. сакратары парткамітэтаў і 3. пракуроры. Склад "троек", як правіла, зацвярджаўся на бюро партыйнага органа.

Рэпрэсіі на Беларусі прайшлі па ініцыятыве ЦК УКП(б) і яго прадстаўнікоў, загадчыкаў аддзелаў ЦК УКП(б) Г. Малянкова і Я. Якаўлева, якія гаспадарылі тут летам 1937 г. Першы ў садружнасці з кіраўніком НКУС Яжовым вылучыў версію пра існаванне на Беларусі "разгалінаванай сеткі антысавецкага падполля, "другі выкрыў" перагібы ў ходзе калектывізацыі". Былому першаму сакратару ЦК КПБ (б) М. Гікалу прыпісвалі арганізацыю ў Мінску тэрарыстычных груп для замаху на жыццё Варашылава.

Старшыня ЦВК БССР А. Чарвякоў, не вытрымаўшы хлусні, зняваг, скончыў жыццё самагубствам. Затым Шаранговіч даваў паказанні на Бухарына і г. д. Чырвоная Армія таксама пацярпела ад рэпрэсій: дзесяткі тысяч афіцэраў і генералаў, у тым ліку маршалы: Блюхер, Тухачэўскі, Ягораў (Ракасоўскі чакаў расстрэлу). Цікава, што дайшла чарга і Яжова. Яго месца ў 1938 заняў Л. П. Берыя, якога таксама расстралялі, але ўжо пасля смерці Сталіна. На Беларусі былі свае Яжовы і Берыі: гэта Рапапорт, Наседкін, Малчанаў, Цанава.

Усяго ў 20-50-х гг. у Беларусі было неабгрунтавана рэпрэсіравана ў адміністрацыйным парадку звыш 349 тыс. чалавек, а агульная колькасць ах-

вяр палітычных рэпрэсій склала каля 600 тыс. чалавек.

Тэма: Беларусь у гады другой сусветнай і Вялікай Айчыннай вайны.

1. Абвастрэнне супярэчнасцей паміж еўрапейскімі дзяржавамі ў канцы 1930-х гадоў. Савецка-германскі дагавор 23 жніўня 1939 г.

Як вядома, І сусветная вайна скончылася поўным паражэннем Траістага Саюзу. Разам з ім дынастыі Гогенцолернаў і Габсбургаў пацярпелі крах. Германія страціла некаторыя свае тэрыторыі (Саар, Рэйнскую вобласць, Данцыг, калоніі), мусіла плаціць рэпарацыі краінам-пераможцам. Её нельга было мець авіяцыю, марскі флот, вялікае войска. Наогул, Версальскі дагавор разглядаліся немцамі як нацыянальная ганьба.

Германія доўгі час перажывала страшэнны эканамічны заняпад і не магла ў поўнай меры плаціць рэпарацыі. З гэтай нагоды летам 1924 г. у Лондане адбылася канферэнцыя краін-пераможцаў. Камітэт спецыялістаў пад кіраўніцтвам амерыканскага банкіра Ч. Даўэса прапанаваў аказаць Германіі дапамогу ў аднаўленні эканомікі.

1926 г. Германія была прынята ў Лігу Нацый (накшталт сучаснай ААН). Такім чынам, ужо да канца 20-хх Германія набыла магчымасць аднавіць не толькі эканоміку, але і ваенны патэнцыял. У 1932 г. Германія дабілася канчатковай адмены рэпарацый. Ёй ўдалася атрымаць права на ўзбраенне, аднак пры ўмове яе ўдзелу ў стварэнні сістэмы калектыўнай бяспекі.