Файл: Лекцыі па ГБ Крючек.pdf

На Беларусі не назіралася істотнай сацыяльнай напружанасці. Памяркоўныя і талерантныя беларусы любілі Радзіму, Савецкую ўладу і жылі звычайнымі жыццёвымі клопатамі.

Тэма; Беларусь на шляху да суверэнітэту і дзяржаўнай незалежнасці.

1. Палітыка перабудовы. Пачатак працэсу дэмакратызацыі ў БССР.

Канцэпцыя перабудовы

Доўгачасовае i непадзельнае панаванне партыйнай наменклатуры ва ўсiх сферах жыццядзейнасцi савецкага грамадства ў рэшце рэшт стала выклiкаць незадвальненне розных пластоў насельнiцтва, у тым лiку шэраговых камунiстаў. Гэтае незадавальненне выяўляла сябе па-рознаму, у дзейнасцi так званых дысiдэнтаў, нiгiлiстычным стаўленнi працоўных i iнтэлiгенцыi да камунiстычных каштоўнасцяў, з’яўленні анекдотаў аб савецкiх палiтычных дзеячах i героях грамадзянскай вайны. Асноўнай прычынаю такiх працэсаў з’яўлялася незадавальненне людзей сваім жыццёвым ўзроўнем. Вядома, што яго нельга параўноўваць з часам пасляваеннай разрухi, бо тыя цяжкасцi былi ўжо даўно пераадолены. Гаворка можа iсцi пра адноснае, у параўнаннi з заходнiмi кра-iнамi, становiшча жыццёвага ўзроўню савецкага народа. А выклiкала моцнае раздражненне савецкiх людзей не столькi вiдавочнае эканамiчнае адста-ванне СССР, колькi намаганнi партыйнай элiты ўсiмi сродкамi паказаць зва-ротнае: маўляў, “нягледзячы на часовыя цяжкасцi i асобныя недахопы”, на-ша краiна знаходзiцца на стадыi стабiльнага ўздыму па ўсiх паказчыках: эка-намiчных, навуковых, культурных, сацыяльных, дэмаграфiчных i г. д.

Вiдавочна, што Брэжнеў, яго саратнiкi i паслядоўнiкi (Андропаў, Чарненка), усведамлялi наяўнасць крызiсных сiмптомаў, але iншых, акрамя сiлавых, або традыцыйных агiтацыйна-прапагандысцкiх сродкаў, выпраўлення сiтуацыi не бачылi. З прыходам новага партыйнага лiдэра палiтычная сiстэма заставалася некранутай. Лiчылася, што ў нас самы дэмакратычны ў свеце лад i самая згуртаваная ў свеце супольнасць - “савецкi народ”. Не-выпадкова, што i пасля хаўтур Чарненкi савецкiя людзi радыкальных змен не чакалi, хоць пэўным чынам i спадзявалiся на iх.

Пачатак новай эпохi ПЕРАБУДОВЫ звязаны менавiта з прыходам на пасаду новага Генеральнага сакратара КПСС М. С. Гарбачова. Сутнасць яе мыслiлася ў “творчай стваральнай працы па далейшым планамерным i ўсебаковым удасканаленнi сацыялiзму, а мэтай - у паскарэннi прагрэсу нашага грамадства” (Петрыкаў с. 5).

Так, у красавiку 1985 г. Пленум ЦК КПСС на чале з новым партыйным лi-

дэрам М. С. Гарбачовым узялi курс на паскарэнне сацыяльна-эканамiчнага развiцця шляхам: 1. поўнага выкарыстання навукова-тэхнiчнага прагрэсу; 2. структурнай перабудовы эканомiкi; 3. павышэння стваральнай актыўнасцi

людзей (чалавечы фактар). Асобнае месца займаў менавiта “чалавечы фак-

тар”. Мэтай перабудовы грамадскага жыцця Пленум вызначыў усталяван-

не поўнага народаўладдзя, адкрыцця прастору самай магутнай стваральнай сiле сацыялiзма – cвабоднай працы i свабоднай думкi ў свабоднай краiне.

Але неўзабаве высветлiлася, што адных заклiкаў мала. У свой час Брэжнеў казаў: “Савецкiя людзi ведаюць, там дзе партыя – там поспех, там перамога!”. Цяпер ужо падобным лозунгам мала хто верыў. Тым не менш, яны настойлiва паўтаралiся. У цэлым, працоўныя не выказвалi таго энтузiязму, на якi разлiчвалi партыйныя кiраўнiкi.

Наступным этапам на шляху перабудовы сталi пастановы чарговага, ХХVII з’езда КПСС (25 лютага - 6 сакавiка 1986 г.). Важная роля адводзілася дэмакратызацыi грамадскага жыцця, і перш за ўсё – галоснасці. З’езд надаваў ёй палiтычную значнасць, без якой не магло быць дэмакратызму, творчасцi мас, iх удзелу ў кiраваннi. Але абвяшчэнне галоснасцi не пацвердзілася справай у выпадку з Чарнобыльскай аварыяй, калi i Масква, i беларускiя ўлады хавалi iнфарма-цыю аб рэальных маштабах катастрофы i яе пагрозе здароўю людзей.

Гэта аварыя чарговы раз моцна дыскрэдытавала савецкую сiстэму кiравання i гаспадарання на мiжнароднай арэне. Характэрна, што многiя савецкiя людзi даведалiся аб рэальнай пагрозе катастрофы для свайго здароўя не з афiцыйных, а з замежных крынiц. Такiм чынам, заклiкi перабудоўшчыкаў аб галоснасцi, паскарэннi, ча-лавечым фактары не сустракалi адпаведнага водгуку з боку працоўных. У тагачасных умовах яны яшчэ не “саспелi” для таго, каб пратэставаць. Iх рэакцыя на падзеi пэўным чынам адбiлася ў жарце “Ускоренье - важный фактор, но не выдер-жал реактор”. Разам з тым, людзi не выказалi масавага жадання ўдзельнiчаць у лiквiдацыi наступстваў катастрофы. У падаўляючай большасцi “лiквiдатараў” рэкрутавалi праз ваенкаматы.

Рабiлася больш вiдавочным, што без рэфармавання палiтычнай сiстэмы, без сапраўднай зацiкаўленасцi савецкiх людзей, любыя традыцыйна прапагандысцкiя намаганнi па паляпшэннi эканамiчнага становiшча прыкметнага поспеху не прынясуць. Таму Палiтбюро, ЦК КПСС, скiравалi эканамічныя i iдэалагiчныя цэнтры краiны на тое, каб, не мяняючы стратэгiчнага напрамку развiцця савецкага грамадства на пабудову камунiзму, актывiзаваць удзел людзей ва ўсiх сферах жыцця краiны. У сувязi з гэтым у цэнтр увагi ставiлася праблема дэмакратыi. ЦК КПСС узяў курс на тое, каб пера-адолець застойныя тэндэнцыi, пачаць барацьбу супраць чужых сацыялiзму з’яў, найперш супраць п’янства.

Палiтбюро i ЦК КПСС вырашылi на справе пацвярджаць сваю авангардную ролю ў грамадстве. Перабудову ў гэтым сэнсе партыя пачала з сябе. Партыя пачала адкiдваць ад сябе ўсё тое, што асуджала партарганiзацыi на пасiўнасць i нерухомасць. На студзеньскiм (1987) Пленуме ЦК КПСС было адкрыта сказана, што за многiя цяжкасцi i недагляды, якiя сталi тормазам нашага развiцця, нясуць адказнасць кiруючыя органы партыi i дзяржавы. /Петрыкаў с. 5/

Пэўныя вынiкi працы iдэалагiчных цэнтраў КПСС, у тым лiку М. С. Гарбачова, А. М. Якаўлева i iнш., адбiлiся ў юбiлейных дакументах, што з’явiлiся з нагоды 70-годдзя Вялiкага Кастрычнiка, асноўнымi лозунгамi якiх з’яўлялiся: “Зямля – cялянам. Фабрыкi – рабочым. Улада - Саветам. Рэвалюцыя працягваецца!”.

Тым самым, у прыватнасцi, прызнавалася, што гэтыя лозунгi з часу Кастрычнiцкай рэвалюцыi так i не былi здзейснены. Меркавалася, такiм чынам, што савецкiя людзi актыўна ўключацца ў iх ажыццяўленне.

Сапраўды, iмкненне КПСС пачаць перабудову з сябе выклiкала падтрымку грамадства. Пасля з‘яўлення ў друку артыкулаў, якiя пралiвалi святло на дэфармацыях сацыялiзму ў часы сталiншчыны, стварылiся спрыяльныя ўмовы для больш адкрытых i канструктыўных працэсаў у напрамку дэмакратызацыi грамадска-палiтычнага жыцця. Праўда, часам узнiкалi думкi (накшталт артыкула Н. Андрэевай “Не могу поступиться принципами”), што крытыка Сталiна можа нанесцi шкоду сацыялiстычным каштоўнасцям. Але яны былi адкiнуты.

Украiне пачалося ўтварэнне так званых нефармальных аб’яднанняў, дзе з розых пунктаў гледжання выказвалiся меркаваннi аб змесце i напрамках перабудовы. Напачатку гэты разнастайны спектр думак, так званы плюралiзм “власть предержащие” iмкнулiся абмежаваць рамкамi так званага “сацыялiстычнага плюралiзму”, але няўдала, бо ўжо нават у асяроддзi камунiстаў прызнаваўся прыярытэт шырокай галоснасцi над вузкапартыйнымi каштоўнасцямi.

УБССР першыя парасткi плюралiзму i галоснасцi выявiлi сябе ва ўзнiкненнi так званых “нефармальных” (гэта значыць не iснаваўшых раней, не звязаных з КПБ або ЛКСМБ) арганiзацый i клубаў па iнтарэсах. Цiкавасць да iх

умногiм была выклiкана публiкацыямi не вядомых раней звестак аб гiстарычных асобах i падзеях, а таксама пагрозай нацыi ад наступстваў Чарнобыльскай катастрофы. Колькасць гэтых аб’яднанняў у 1986-87 гг. дасягала 7 тысяч, а колькасць удзельнiкаў - каля 1 млн чалавек.

Большасць аб’яднанняў, такiх як “Ратуша”, “Талака”, “Тутэйшыя”, “Паходня”, “Беларуская хатка”, “Край” займалася праблемай нацыянальнай гiсторыi i культуры. Вялiкую актыўнасць выявiла пiсьменнiцкая i навуковая iнтэлiгенцыя. 15 снежня 1986 г. 28 яе прадстаўнiкоў накiравалi на iмя Гарбачова лiст, у якiм выказалi незадаволенасць дзейнасцю мясцовых партыйных кiраўнiкоў у галiне развiцця мовы i лiтаратуры.

Учэрвенi 1987 г. другi адпраўлены лiст падпiсалi ўжо 134 беларускiя iнтэлiгенты. Як вiдаць, усе яны спадзявалiся на вырашэнне нацыянальных праблем “звыш”, з Масквы, а не з боку ЦК КПБ, якi вельмi дыскрэдытаваў сябе спробай схаваць праўду аб Чарнобылi. Абранне новага сакратара ЦК Сакалова (замест выехаўшага ў Маскву Слюнькова) аўтарытэту КПБ не ўзмацнiла.

Актывiзацыя беларускiх пiсьменнiкаў абудзiла цiкаўнасць грамадства да нацыянальнай гiсторыi. Партыйна-савецкая манаполiя на гiстарычную думку, увасобленая

ў працах Абэцэдарскага i iнш., была разбурана. Надзвычай высока ўзнялася папу-лярнасць твораў Ермаловiча, Тарасава i iнш.

Несумненнае лiдэрства ў вяртаннi да родных каранёў i гiстарычнай iсцiны належала Мiнску. Тут, 1 лiстапада 1987 г. у скверы Я. Купалы адбылося святкаванне “Дзядоў” i ўпершыню прагучала асуджэнне сталінскага “генацыду”. Сталi з’яўляцца першыя нефармальныя выданнi-улёткi, актывiзавалася дзейнасць клубаў, дзе абмяркоўвалiся палiтычныя пытаннi. У лiку першых, неафiцыйных мера-прыемстваў было святкаванне 70-годдзя БНР 25 сакавiка з выкарыстаннем бел-чырвона-белага сцяга i Пагонi.

Палiтызацыi грамадскага жыцця, зблiжэнню маладзёжных суполак з iнтэлiгенцыяй садзейнiчала публiкацыя 3 чэрвеня 1988 г. у газеце “Лiтаратура i мастацтва” артыкула З. Пазняка i Е. Шмыгалёва “Курапатыдарога смерцi”. Дзейнасць урадавай камiсii ў справе знойдзеных ахвяр выклiкала незадавальненне грамадскасцi. Гэтая тэма разам з крытыкай КПБ i ўсёй савецкай сiстэмы паслужыла грун-там для кансалiдацыi ўсiх працiўнiкаў сталiнiзму. Першапачатковым цэнтрам iх згуртавання зрабiўся так званы “Камiтэт 58” (па назве артыкула № 58 сталiнскага крымiнальнага кодэксу. Крыху пазней ён набыў назву “Мартыралог Беларусi”. Вынiкi працы ХIХ Усесаюзнай канферэнцыi (рэзалюцыя аб “Галоснасцi”) фактычна здымала ўсе перашкоды на шляху крытыкi сталiншчыны, а разам з ёй усяго, што перашкаджала перабудове.

Лiчыцца, што мiнскай “Талацэ” належыць iдэя масавага грамадскага згуртавання па тыпу прыбалтыйскiх народных франтоў. У мэтах яго стварэння “Талака” падвергла крытыцы тэзiсы КПСС да ХIХ канферэнцыi, выказалася за адмену артыкула № 6 Канстытуцыi СССР аб кiруючай ролi партыi, за перадачу ўласнасцi ў карыстанне працоўных калектываў i асобных людзей, за ажыццяўленне дэмакратычных свабод у адпаведнасць з сусветнымi нормамi, за суверэнiтэт рэс-публiкi i iнш. Гэта быў, па сутнасцi, першы афiцыйны праграмны дакумент палiтычнай апазiцыi, якая нараджалася на Беларусi / с. 374/.

4 кастрычнiка на пасяджэннi “Талакi” быў распаўсюджаны праект стварэння БНФ, але фактычнае яго афармленне пачалося крыху пазней, 19 кастрычнiка 1988 г. у будынку Дома Кiно на ўстаноўчым сходзе (“Камiтэта 58”), таварыства памяцi ахвяр сталiнiзму “Мартыралог Беларусi”, дзе па прапанове Пазняка быў створаны арганiзацыйны камiтэт БНФ у складзе 35 чал., у асноўным пiсьменнiкаў, мастакоў, выкладчыкаў.

11 лiстапада 1988 г. Аргкамiтэт прыняў адозву “Да грамадзян Беларусi, дзе гаварылася аб там, што БНФ “падтрымлiвае распачатую лепшымi сiламi КПСС перабудову грамадства па прынцыпах дэмакратыi i гуманiзму”, “выступае за дэмакратыю ... супраць манаполii ўлады бюракратычных сiл”, “за рэальны суверэнiтэт Беларусi, абвешчаны канстытуцыямi БССР i СССР”, “за падпарадкаванне эканомiкi iнтарэсам чалавека, за сацыяльную справядлiвасць, за непарушнасць правоў чалавека, за прававую дзяржаву, за экалагiчна чыстую Беларусь, за адраджэнне i дзяржаўнасць беларускай мовы”.

ЦК КПБ на чале з Сакаловым не здолеў процiпаставiць апазiцыi нiчога, акрамя сiлавых захадаў. Так, 30 кастрычнiка 1988 г. па загаду гарадскiх ўлад пад выглядам юбiлейных урачыстасцяў (70-годдзе ўтварэння УЛКСМ) забаранiў святкаванне “Дзядоў“, якое мусiла адбыцца на Маскоўскiх могiлках. Пры гэтым, супраць тых, хто прысутнiчаў на могiлках, а затым i ў Курапатах, была скарыстана сi-ла (“черёмуха”).

На фоне тых працэсаў, якiя адбывалiся ў СССР, гэтыя падзеi выглядалi даволi сiмптаматычна. А. Адамовiч i В. Быкаў у сваiх выступленнях з гэтай нагоды назвалi кiраўнiцтва БССР “пера-будовачнай Вандэяй”. Вынiкi гэтай акцыi ўрэшце адбiлiся ў тым, што БНФ, якi ўзначалiў З. Пазняк, зрабiлася сiлай, яшчэ больш варожай КПБ. А апошняя, нягледячы амаль на 700 тысячны склад, губляла аўтарытэт i абапiралася ў далейшым толькi на сiлу дзяржаўнай машыны. Так, гарадскiя ўлады па-раней-шаму не дазвалялi працу структур БНФ. Таму, у студзенi 1989 г. II Вальны сойм мусiў сабрацца ў Вiльнi з удзелам 246 дэлегатаў ад 66 суполак Беларусi.

Улютым 1989 г. у Мiнску на стадыёне “Дынама” адбыўся дазволены ўладамi шматтысячны мiтынг пад лозунгамi надання беларускай мове статусу дзяржаўнай, а таксама самастойнасцi Бела-русi. Але ўвесну Прэзiдыум Вярхоўнага Савету выдаў указ аб забароне выкарыстання “неўстаноўленай сiмволiкi”.

26 красавiка 1989 г. у Мiнску адбылася масавая акцыя “Гадзiна смутку i маўчання”, прысве-чаная трохгоддзю Чарнобыльскай катастрофы з удзелам БНФ “Адраджэнне за перабудову”.

Учэрвенi дэпутаты СССР С. Габрусеў, А. Жураўлёў i С. Шушкевiч звярнулiся да мiнскiх улад з просьбай дапамагчы ў арганiзацыi з’езду БНФ, але атрымалi адмову. 23-24 чэрвеня 1989 г. у Вiльнюсе адбыўся Устаноўчы з’езд БНФ “Адраджэнне”, з удзелам 399 дэлегатаў, у тым лiку двух вiцэпрэзiдэнтаў Беларускага экалагiчнага саюза ак. Р. Гарэцкага i к. б. н. Л. Тарасенкi. У склад кiруючага органа (сойму) з 55 чал. увайшлi таксама В. Быкаў, С. Габрусеў, А. Жураўлёў. Праўленне з 21 чал. узначалiлi З. Пазняк (старшыня), М. Ткачоў (Гродна), Ю. Хадыка. / У прынятай з’ездам праграме выказвалася падтрымка перабудова на прынцыпах дэмакратыi i сацыяльнай справядлiвасцi. У ёй гаварылася пра неабарачальнасць перабудовы, стварэнне прававой дзяржавы, правядзенне радыкальнай эканамiчнай рэформы i ўвядзенне поўнага рэспублiканскага гас-падарчага разлiку, iнтэграцыю эканомiкi Беларусi ў еўрапейскую эканамiч-ную структуру, забеспячэнне рэальнага суверэнiтэту Беларусi.

Учэрвенi таго ж 1989 г. адбыўся з’езд 300 дэлегатаў Таварыства Беларускай мовы. Стар-шынёй абраны Н. Гiлевiч. Нават сакратар мiнскага гаркама партыi стаў выступаць за дзяржаўнасць беларускай мовы. 26 студзеня 1990 г. стары яшчэ Вярхоўны Савет прыняў аб гэ-тым адпаведны закон, якi мусiў уступiць у сiлу з 1 верасня таго ж года. Буйнейшай падзеяй канца 1989 г. стала манiфестацыя “Чарнобыльскi шлях” (30 верасня) .

Такiм чынам, у 1989 годзе дэмакратызацыя ў СССР набыла незваротны характар. Асноўным яе дасягненнм стала абранне сапраўды дэмакратычнага