Добавлен: 22.11.2023
Просмотров: 209
Скачиваний: 8
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
СОДЕРЖАНИЕ
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы:
Қорғауға ұсынылатын негізгі ережелер
Зерттеу нәтижелерінің негіздемелігі
1 Қазақ күресінен жас балуандарды техникалық-тактикалық дайындау теориясы
1.1 Қазақ ұлттық дене мәдениетінің теориялық- әдістемелік негіздері
1.2 Қазақ ұлттық дене мәдениетінің педагогикалық қызмет мүмкіндіктері
1.3 Өзіндік зерттеу материалдарын алу әдістері
Қазақ күресі балуандарының техникалық- тактикалық даярлығын жетілдірудің эксперименталды әдістемесі
таңдап алынған тақырып бойынша өзіндік ғылыми материалдарды жинақтап, сараптама жүргізудің жалпы бағыттылығы айқындалады. Осы мақсатта бірқатар іс-шаралар жүзеге асырылды, атап айтқанда: спортшылардың ТТӘ жетілдірудің теориялық-әдістемелік негізін қалайтын ережелер жиынтығына негіздеме беру; спортшылардың ТТӘ жетілдіру үдерісінің үлгісін жасау; қазақ күресінің ТТӘ жетілдіру бойынша кешенді ОЖС әдістемесіне эксперименталды негіздеме беріп, ғылыми- әдістемелік ұсыныстар жасау. Бұл қазақ күресі балуандарының ТТД жетілдіру бойынша ОЖЖ ғылыми тәсіл қажеттігіне бағдарлайды.
Жоғарды аталып кеткендей, жоғары спорттық нәтижеге қол жеткізуде ТТД рөлін зерттеуге арналған көптеген зерттеулердің нақты еместігімен айқындалады, ол өз кезегінде ТТД ерекшеліктерін ашуға мүмкіндік бермейді. Бұл кемшілікті жою үшін қазақ күресі СК қатысты зерттелінді. Бұл жерде халықаралық дәрежеде танылған күрес түрлерінде және қазақ күресінің ТТД құрылымының сараптамасындағы сәйкестіктер мен айырмашылықтар айқындалды. балуандардың техникалық-тактикалық қабілеттерін сипаттайтын көрсеткіштердің маңыздылығы анықталды. Бұл фактілер балуандардың ТТД зерттеу кезінде алынған мәліметтермен сәйкес келді. Дегенмен де, сапалық және сандық көрсеткіштердің ара салмағында біршама айырмашылықтардың бар екеніне көз жеткіздік. Аталған жағдай, біздің көзқарасымыз бойынша, СП- ның әр түрлерінде ең алдымен ТТД бірқатар көрсеткіштерімен келіспейтін әдіс-тәсілдерді қолданумен байланыстылығында жатыр.
Балуандарды жаттықтыру үдерісінің мазмұнын анықтау кезінде басты
мәселенің бірі - техникалық пен тактикалық даярлықты жетілдіруге көп көңіл бөлінеді. Біздің зерттеу жұмысымызда олардың көрсеткіштері балуан үшін үшін де маңызды болып табылатындығы анықталды. Сонымен бірге, мұндай фактілер (құралдар мен әдістер) мөлшерін олардың ТТД анықтайтын түрлі құрамдас бөлімдеріне әсер етуін ескере отырып нақтылау қажет. Осыған орай, таңдап алынған спорт түрінің арнайы жақтарын біршама толық қамту қамтамасыз етіледі, спорттық шеберліктің кешенді көрсеткіштерін жаңарту мен ары қарай жетілдіруді ынталандыруға жағдайлар жасалған.
Қазіргі кезде еңкейте лақтырулар мен құлатулардан құралған ТӘ біршама көрнекі тобы айқындалды. Бұл құрылымда автор спортшылар жиі қолданатын біраз әдістері анықтаған,атап айтқанда: жамбастан асыра лақтыру (26 %), жығу (13 %), аяқпен алдынан қағып лақтыру (10 %), аяқпен іліп лақтыру (9 %).
Тәжірибелі топ балуандарының СӘ, зерттеу ЭТ балуандарының нәтижелері БТ бес көрсеткіші бойынша асып түсті, олар: ШӘС, ШӘҮ, ҚӘС, ҚӘБ, ЖТК, ЖИО.
Бұл жерде статистикалық маңызды біршама анық топтық айырмашылықтар ШӘҮ (0,94) айқындалған.
Спортшылардың спорттық-жаттықтыру қызметі бойынша бірқатар авторлардың зерттеулері [185-191] мен педагогикалық бақылаулары көрсеткендей, балуандардың жарыстық жекпе-жектердегі техникалық- тактикалық белсенділігі оқу-жаттығу кезеңімен салыстырғанда жоғары деңгейде. Сонымен бірге, балуандардың жарыстардағы табысын қамтамасыз ететін факторлардың бірі – ОЖС мүмкіндігі болғанша өзіндік СӘ біршама орайластыра өткізу. Осыған байланысты техникалық-тактикалық белсенділік құрылымы туралы алынған мәліметтер спортшылардың ТТД мазмұны мен әдістемесінің нақтылануының қосымша мүмкіндіктерін ашып береді. Берілген
мәселенің шешілуі үшін спортшыларға арналған біріңғай модель құру қажет.
Жүргізілген зерттеулердің тәжірибелік маңыздылығын жарыстың өзгермелі ережелеріне байланысты ерекше атай кеткен жөн. Белгілі болғандай, мұндай өзгерістер СӘ сараптамасына арналған балуандар жекпе-жегі белсенділігін арттыруға [74 б. 47; 101, б.51] бағытталған. Тәжірибе сараптамасы көрсеткендей, мұндай өсім сылбырлығы мен басқа көрсеткіштері үшін біліктілігінен айырылған спортшылардың белдесулердегі тәсілдерінің санында да, жеңістерінің санында да айқындалады.
Зерттеудің бірінші кезеңінде алынған нәтижелер арнайы ұйымдастырылған ПЭ жүргізу үшін негіз болып табылады. Жоғарыда айтылғандай, оның мәні балуандардың ТД тиімді мазмұнын және ТТӘ құралдарын тәжірибелік қолдану әдістемесін анықтауда жатыр. Басқаша айтқанда, бұл жердегі жинақталған, жаңартылған фактор қазақ күресі спортшыларының жарыстық қызметін ескеретін жаттықтыру амалдарын ерекше таңдап алу болып табылады, бұл олардың техникалық-тактикалық даярлығының біршама жоғары көрсеткіштерін алдын-ала анықтайды.
Балуандардың жарыстық белдесулерде анықталған ұқсас нәтижелері техникалық-тактикалық белсенділік динамикасы ескерілген жұмыстан тұратын арнайы дарялық кезеңінде де көрсетілген. Мұнда ЭТ жаттықтыру және жарыстық жекпе-жектерінің белсенділігін арттыруға арналған жарыстық белдесу талаптарына сай жоғары бағаламалы ТТӘ өткізу бойынша жұмыстар жүргізілді.
Зерттеу нәтижелері балуандардың ТТД жоғарыда аталған факторларды есепке ала отырып ары қарай жетілдіру қажеттігіне сенімділік
туындатады. Сонымен бірге, жұмыстың жалпылама қабылданған әдістемесі оң бағаны иелене алмайды. Тіпті, өзінің қағидамалы қасиеттері бойынша ол тексерілген нұсқа ретінде қарастырылуы қажет. Мұны БТ шұғылданушылардың даярлық деңгейіндегі маңызды өзгерістерінен(Р<0,05). көруге болады. Дегенмен, осы негізде ЭТ балуандары біршама жоғары көрсеткіштерге (Р<0,05) қол жеткізіп келеді. Айта кетерлігі, ТТД артуы біздің тәрбиеленушілердің дәстүрлі функционалды, денелік, психологиялық және басқа да маңызды қасиеттерінің жақсаруымен бірлестікте қарастырылды.
ТТД барысында спорттық даярлықтың жарыстық әрекетпен байланысын нығайту сияқты жүйесінің саласы да іс-жүзінде үздіксіз жүзеге асырылып келуі де оның маңыздылығын айқындайды. Бұл жан-жақты техникалық-тактикалық қабілеттерді, олардың психологиялық тәртіптің ерікті, моральдық және басқа қасиеттерімен, лақтырулар және құлатулар сияқты ТТӘ сандық көрсеткіштеріне келісімді ықпалымен, өзара кешенді дамытумен анықтылды. Біз жинақтаған фактілі материал көрсеткендей, ЭЖ жұмыс барысында маңызды құрамды бөліктердің дербестілікті, сондай-ақ, бірлестікті айқындалуларында оң өзгерістерге ұшырағанына көз жеткіземіз.Демек, олар мамандандырылған деңгейде де, жинақталған деңгейде де айқындалып отырды.
СЖ жүйесінің жалпылама қабылданған, қағидамалы негіздерін жүзеге асыру және ТТД арнайы талаптарын бірмезгілде орындау сондай-ақ, олардың үйлесімділігіне сүйеніп, шұғылданушылардың жетілдірілуіқалыптасу мен ары қарай жетілдірілуінің қажетті деңгейін қамтамасыз етуі қажет.
Үйлесімділік талаптарының даярлық мақсатының өзінде берілгені баршамызға мәлім.
Бұл жайында спорт педагогикасында, спорт теориясында, дене шынықтыру және спорт теориясы мен әдістемесінде, ТСТ теориясы мен әдістемесінде атап өтілген. Үйлесімділік – сала бөлімдерінің сәйкестігі, осы бөлімдердің
бір-біріне қатысты тиімді оң әсерін көрсетеді. Таңдап алынған қызметтің жалпы функционалды негіздерінің қалыптасуын қамтамасыз ететін ЖДД ДД объективті негізі болып табылады. Жан-жақты ДД зерттелінетін жаттығулардың техникасын меңгеруге арналған шынайы мүмкіндіктерді іске асырады. Меңгерілетін техникалық даярлық ерікті және эмоциялық сапалар мен қасиеттердің жұмылдырылуы бойынша жұмыс жасайды. Мұндай әсерге қол жеткізу міндеттер үйлесімділігінің және шұғылданушылармен жүргізілетін жұмыс бағытының үйлесімділігін үзбей оларға ықпал ететін педагогикалық әсер барысындағы тәсілдердің нығайтылған үйлесіміділік бірлестігі байланысында ғана болатындығы сөзсіз.
Біздегі қолданыстағы бар материал берілген талаптың эксперименталды зерттеу барысында сақталғандығын көрсетеді. Қолданылған ТТД құралдары мен әдістемелерін таңдау туралы жоғарыда аталып өткен.Сонымен қатар, осы жерде ескерте кететін жайт, олардың барлығы бірқатар арнайы талаптарды есепке ала отырып қолданылды:
Жоғарды аталып кеткендей, жоғары спорттық нәтижеге қол жеткізуде ТТД рөлін зерттеуге арналған көптеген зерттеулердің нақты еместігімен айқындалады, ол өз кезегінде ТТД ерекшеліктерін ашуға мүмкіндік бермейді. Бұл кемшілікті жою үшін қазақ күресі СК қатысты зерттелінді. Бұл жерде халықаралық дәрежеде танылған күрес түрлерінде және қазақ күресінің ТТД құрылымының сараптамасындағы сәйкестіктер мен айырмашылықтар айқындалды. балуандардың техникалық-тактикалық қабілеттерін сипаттайтын көрсеткіштердің маңыздылығы анықталды. Бұл фактілер балуандардың ТТД зерттеу кезінде алынған мәліметтермен сәйкес келді. Дегенмен де, сапалық және сандық көрсеткіштердің ара салмағында біршама айырмашылықтардың бар екеніне көз жеткіздік. Аталған жағдай, біздің көзқарасымыз бойынша, СП- ның әр түрлерінде ең алдымен ТТД бірқатар көрсеткіштерімен келіспейтін әдіс-тәсілдерді қолданумен байланыстылығында жатыр.
Балуандарды жаттықтыру үдерісінің мазмұнын анықтау кезінде басты
мәселенің бірі - техникалық пен тактикалық даярлықты жетілдіруге көп көңіл бөлінеді. Біздің зерттеу жұмысымызда олардың көрсеткіштері балуан үшін үшін де маңызды болып табылатындығы анықталды. Сонымен бірге, мұндай фактілер (құралдар мен әдістер) мөлшерін олардың ТТД анықтайтын түрлі құрамдас бөлімдеріне әсер етуін ескере отырып нақтылау қажет. Осыған орай, таңдап алынған спорт түрінің арнайы жақтарын біршама толық қамту қамтамасыз етіледі, спорттық шеберліктің кешенді көрсеткіштерін жаңарту мен ары қарай жетілдіруді ынталандыруға жағдайлар жасалған.
Қазіргі кезде еңкейте лақтырулар мен құлатулардан құралған ТӘ біршама көрнекі тобы айқындалды. Бұл құрылымда автор спортшылар жиі қолданатын біраз әдістері анықтаған,атап айтқанда: жамбастан асыра лақтыру (26 %), жығу (13 %), аяқпен алдынан қағып лақтыру (10 %), аяқпен іліп лақтыру (9 %).
Тәжірибелі топ балуандарының СӘ, зерттеу ЭТ балуандарының нәтижелері БТ бес көрсеткіші бойынша асып түсті, олар: ШӘС, ШӘҮ, ҚӘС, ҚӘБ, ЖТК, ЖИО.
Бұл жерде статистикалық маңызды біршама анық топтық айырмашылықтар ШӘҮ (0,94) айқындалған.
Спортшылардың спорттық-жаттықтыру қызметі бойынша бірқатар авторлардың зерттеулері [185-191] мен педагогикалық бақылаулары көрсеткендей, балуандардың жарыстық жекпе-жектердегі техникалық- тактикалық белсенділігі оқу-жаттығу кезеңімен салыстырғанда жоғары деңгейде. Сонымен бірге, балуандардың жарыстардағы табысын қамтамасыз ететін факторлардың бірі – ОЖС мүмкіндігі болғанша өзіндік СӘ біршама орайластыра өткізу. Осыған байланысты техникалық-тактикалық белсенділік құрылымы туралы алынған мәліметтер спортшылардың ТТД мазмұны мен әдістемесінің нақтылануының қосымша мүмкіндіктерін ашып береді. Берілген
мәселенің шешілуі үшін спортшыларға арналған біріңғай модель құру қажет.
Жүргізілген зерттеулердің тәжірибелік маңыздылығын жарыстың өзгермелі ережелеріне байланысты ерекше атай кеткен жөн. Белгілі болғандай, мұндай өзгерістер СӘ сараптамасына арналған балуандар жекпе-жегі белсенділігін арттыруға [74 б. 47; 101, б.51] бағытталған. Тәжірибе сараптамасы көрсеткендей, мұндай өсім сылбырлығы мен басқа көрсеткіштері үшін біліктілігінен айырылған спортшылардың белдесулердегі тәсілдерінің санында да, жеңістерінің санында да айқындалады.
Зерттеудің бірінші кезеңінде алынған нәтижелер арнайы ұйымдастырылған ПЭ жүргізу үшін негіз болып табылады. Жоғарыда айтылғандай, оның мәні балуандардың ТД тиімді мазмұнын және ТТӘ құралдарын тәжірибелік қолдану әдістемесін анықтауда жатыр. Басқаша айтқанда, бұл жердегі жинақталған, жаңартылған фактор қазақ күресі спортшыларының жарыстық қызметін ескеретін жаттықтыру амалдарын ерекше таңдап алу болып табылады, бұл олардың техникалық-тактикалық даярлығының біршама жоғары көрсеткіштерін алдын-ала анықтайды.
Балуандардың жарыстық белдесулерде анықталған ұқсас нәтижелері техникалық-тактикалық белсенділік динамикасы ескерілген жұмыстан тұратын арнайы дарялық кезеңінде де көрсетілген. Мұнда ЭТ жаттықтыру және жарыстық жекпе-жектерінің белсенділігін арттыруға арналған жарыстық белдесу талаптарына сай жоғары бағаламалы ТТӘ өткізу бойынша жұмыстар жүргізілді.
Зерттеу нәтижелері балуандардың ТТД жоғарыда аталған факторларды есепке ала отырып ары қарай жетілдіру қажеттігіне сенімділік
туындатады. Сонымен бірге, жұмыстың жалпылама қабылданған әдістемесі оң бағаны иелене алмайды. Тіпті, өзінің қағидамалы қасиеттері бойынша ол тексерілген нұсқа ретінде қарастырылуы қажет. Мұны БТ шұғылданушылардың даярлық деңгейіндегі маңызды өзгерістерінен(Р<0,05). көруге болады. Дегенмен, осы негізде ЭТ балуандары біршама жоғары көрсеткіштерге (Р<0,05) қол жеткізіп келеді. Айта кетерлігі, ТТД артуы біздің тәрбиеленушілердің дәстүрлі функционалды, денелік, психологиялық және басқа да маңызды қасиеттерінің жақсаруымен бірлестікте қарастырылды.
ТТД барысында спорттық даярлықтың жарыстық әрекетпен байланысын нығайту сияқты жүйесінің саласы да іс-жүзінде үздіксіз жүзеге асырылып келуі де оның маңыздылығын айқындайды. Бұл жан-жақты техникалық-тактикалық қабілеттерді, олардың психологиялық тәртіптің ерікті, моральдық және басқа қасиеттерімен, лақтырулар және құлатулар сияқты ТТӘ сандық көрсеткіштеріне келісімді ықпалымен, өзара кешенді дамытумен анықтылды. Біз жинақтаған фактілі материал көрсеткендей, ЭЖ жұмыс барысында маңызды құрамды бөліктердің дербестілікті, сондай-ақ, бірлестікті айқындалуларында оң өзгерістерге ұшырағанына көз жеткіземіз.Демек, олар мамандандырылған деңгейде де, жинақталған деңгейде де айқындалып отырды.
СЖ жүйесінің жалпылама қабылданған, қағидамалы негіздерін жүзеге асыру және ТТД арнайы талаптарын бірмезгілде орындау сондай-ақ, олардың үйлесімділігіне сүйеніп, шұғылданушылардың жетілдірілуіқалыптасу мен ары қарай жетілдірілуінің қажетті деңгейін қамтамасыз етуі қажет.
Үйлесімділік талаптарының даярлық мақсатының өзінде берілгені баршамызға мәлім.
Бұл жайында спорт педагогикасында, спорт теориясында, дене шынықтыру және спорт теориясы мен әдістемесінде, ТСТ теориясы мен әдістемесінде атап өтілген. Үйлесімділік – сала бөлімдерінің сәйкестігі, осы бөлімдердің
бір-біріне қатысты тиімді оң әсерін көрсетеді. Таңдап алынған қызметтің жалпы функционалды негіздерінің қалыптасуын қамтамасыз ететін ЖДД ДД объективті негізі болып табылады. Жан-жақты ДД зерттелінетін жаттығулардың техникасын меңгеруге арналған шынайы мүмкіндіктерді іске асырады. Меңгерілетін техникалық даярлық ерікті және эмоциялық сапалар мен қасиеттердің жұмылдырылуы бойынша жұмыс жасайды. Мұндай әсерге қол жеткізу міндеттер үйлесімділігінің және шұғылданушылармен жүргізілетін жұмыс бағытының үйлесімділігін үзбей оларға ықпал ететін педагогикалық әсер барысындағы тәсілдердің нығайтылған үйлесіміділік бірлестігі байланысында ғана болатындығы сөзсіз.
Біздегі қолданыстағы бар материал берілген талаптың эксперименталды зерттеу барысында сақталғандығын көрсетеді. Қолданылған ТТД құралдары мен әдістемелерін таңдау туралы жоғарыда аталып өткен.Сонымен қатар, осы жерде ескерте кететін жайт, олардың барлығы бірқатар арнайы талаптарды есепке ала отырып қолданылды:
-
шұғылданушылардың даярлықтың бір кезеңінен екіншісіне өтуі кезіндегі арнайы тапсырмалар көлемінің артуы; -
балуандардың ТТД бойынша арнайы тапсырмалар көлемінің жалпыденелік, психологиялық, функционалды және жалпыпедагогикалық бағытағы тапсырмалармен негіздемелі үйлесімділігін қамтамасыз ететін талаптардың сақталуы; -
шұғылданушылар талабының сипаты мен мөлшерін шектейтін сәйкес жұмыстар мен құрылымдарды кеңінен қолдану; -
мәнері әртүрлі салмақтық дәрежелі қарсыластардың ОЖҚ және ЖҚ қолдануға қажетті көңіл бөлуі; -
түрлі эмоциялық күйлердегі тапсырмалар мен талаптарды орындау; -
ТТӘ бірнеше нысандарын, көлемдерін көруге, тіркеуге және бірден ескеруге деген талпынысты сақтау; -
ОЖТ белгілі шаршау жағдайында жоғары жұмысқа қабілеттіліктің айқындалуы .