Файл: Аза тілі адірлі талапкер!.doc

ШЫЛАУ

Шылау сөз және сөйлемді байланыстырады және өзі тіркескен сөзге қосымша мағына береді. Оның 3 түрі бар: септеулік шылау, жалғаулық шылау, демеулік шылау
1. Септеулік шылау

Септеулік шылау сөздерді сабақтастыра (бағындыра) байланыстырады. Ол атау, барыс, шығыс және көмектес септіктерінде тұрған сөзбен тіркесіп қолданылады. Мысалы, сайын, үшін септеуліктері алдындағы сөздің атау септігінде тұрғанын қажет етеді (апта сайын, Отан үшін). Алдындағы сөздің септігіне қарай оның 4 түрі бар:

септік	шылау	мысал
Атау септігіне қатысты	туралы, жайында, сияқты, тәрізді, секілді, үшін, сайын т.б.	Отан үшін отқа түс – күймейсің.
Барыс септігіне қатысты	дейін, қарай, тарта, таман, жуық т.б.	Түске дейін жүзге жуық хат жібердік.
Шығыс септігіне қатысты	кейін, соң, әрі, гөрі, бері	Бұдан әрі оның сөзін ести алмадым.
Көмектес септігіне қатысты	бірге, қабат, қатар	Мен әкеммен бірге жұмыс істедім.

1. Жалғаулық шылау

Жалғаулық шылау сөздер мен сөйлемдерді салаластыра (тең дәрежеде) байланыстырады. Оның 6 түрі бар:

түрі	шылауы	мысал
Ыңғайластық жалғаулық	мен, бен, пен, және, әрі, да, де, та, те	Қыста және көктемде күн суық болады.
Қарсылықты жалғаулық	бірақ, дегенмен, алайда, сонда да, сөйтсе де, сөйткенмен т.б.	Оның ойлағаны болды, бірақ мәселенің басы шешіле қоймады.
Себеп-салдар жалғаулық	өйткені, себебі, сондықтан, сол үшін, неге десеңіз т.б.	Біз ауылға бара алмаймыз, өйткені демалыс бітіп қалды.
Талғаулықты жалғаулық	не, немесе, я, я (не) болмаса, яки, әлде т.б.	Бұл істі я мен бітіремін, я сен бітіресің.
Кезектес жалғаулық	кейде, бірде, біресе.	Көктемде біресе жаңбыр жауады, біресе күн ысып кетеді.
Шартты жалғаулық	егер, егер, де.	Егер ол келмесе, жоспар өзгереді.

3. Демеулік шылау

Демеулік шылау сөздерді байланыстырмайды, тек өзі тіркескен сөзге қосымша мағына үстейді. Мысалы, ма, ме демеулігі өзі тіркескен сөзге сұраулық мағына береді (Бұл кітап па?). Оның 6 түрі бар:

түрі	шылауы	мысал
Сұраулық мағына беретін демеулік	ма, ме,ба, бе,па, пе, ше	Қазір жаңбыр жауып кетсе ше? Есенсің бе?
Күшейткіш мағына беретін демеулік	-ақ, -ау, -ай, да, де, та, те	Осы сен-ақ бізді шаршатып бітірдің.
Белгісіздік мағына беретін демеулік	-ау, -мыс, -міс, кейде	Ертеректе бір әулие кісі болыпты-мыс.
Болымсыз-дық мағына беретін демеулік	түгіл, тұрсын, тұрмақ	Сен түгіл мен де бес алған емеспін.
Шектік мағына беретін демеулік	ғана, тек, -ақ	Ол кеше ғана келді.
Нақтылау мағына беретін демеулік	ғой, қой -ды, -ді, -ты, -ті	Бұл оқиға бұрын болған-ды. Бұл менің ағам ғой.

ОДАҒАЙ

Одағай – дербес мағынасы жоқ, адамның көңіл-күйін білдіретін немесе жануарларға қаратылып айтылатын сөз.

Одағайдың ерекшеліктері:

Одағайда дербес лексикалық мағына болмайды. (пәлі, әттең, ойпырмай т.б.)
Одағай сөйлемде басқа сөздермен грамматикалық байланысқа түспейді. (Қап, соны күшік кезінде атып тастау керек еді.)
Одағай сөйлем мүшесі бола алмайды, яғни сөйлем мүшесіне талданбайды. (Әттең, қазір жанымда әкем болғанда ғой.)

Одағай мағынасына қарай 3-ке бөлінеді:

1. Көңіл-күй одағайы	2. Жекіру, бұйыру одағайы	3. Шақыру одағайы
Адамның түрлі көңіл-күйін білдіретін сөз	Жекіру, тыйым салу мәнін білдіретін сөз	Мал, ит-құсты шақыру не қууға байланысты айтылатын сөз
алақай (қуану), әттең (өкіну), шіркін (таңдану) т.б.	тәйт, жә, тек т.б.	шөре-шөре, құрау-құрау, моһ-моһ т.б.

СИНТАКСИС

Синтаксис (грек. "құрау, біріктіру, рет") – сөз тіркесі мен сөйлемнің құрылысын қарастыратын грамматиканың бір саласы. Оны төмендегі кестеден көруге болады:

СӨЗДЕРДІҢ БАЙЛАНЫСУ ТӘСІЛДЕРІ

Сөйлемдегі сөздер 4 түрлі тәсілмен байланысады. Олар:

Жалғаулар
Септеулік және жалғаулық шылаулар
Орын тәртібі
Дауыс ырғағы

Жалғаулар. Сөйлемдегі сөздер жіктік, септік және тәуелдік жалғауларымен байланысады. Мысалы, Мен оқушымын. Балаға берді. Үйдің есігі ("Мен" сөзі мен "оқушы" сөзі "-мын" жіктік жалғауымен байланысқан. "Бала" мен "бер" сөздері "-ға" септік жалғауымен байланысқан.)
Септеулік және жалғаулық шылаулар.

Сөйлемдегі сөздер септеулік шылаулармен байланысады. Мысалы, Біз сабақ туралы сөйлестік. Отан үшін отқа түс. ("Сабақ" және "сөйлесу" сөздері "туралы" септеулік шылаумен байланысқан.)
Сөйлемдегі сөздер жалғаулық шылаулармен байланысады. Мысалы, Ол ақылды, бірақ жалқау. Ол шанышқы мен пышақты алды. ("Ақылды" және "жалқау" сөздері "бірақ" жалғаулық шылауымен байланысқан.)

Орын тәртібі. Сөйлемдегі сөздер ешбір жалғаусыз қатар тұрып орын тәртібі арқылы байланысады. Мысалы, алыс жер, атақты адам. ("Алыс" сөзі мен "жер" сөзі ешбір жалғаусыз тек орын тәртібі арқылы байланысқан.)

Дауыс ырғағы. Сөйлемдегі сөздер дауыс ырғағы (интонация) арқылы байланысады. Мысалы, Бұл – біздің ауылдың шамдары. Асан – белгілі ақын. ("Бұл" деген сілтеу есімдігінен кейін сәл кідіріс жасалып, өзінен кейінгі сөзден дауыс ырғағы арқылы бөлініп айтылады.)

СӨЗДЕРДІҢ БАЙЛАНЫСУ ТҮРЛЕРІ

Қиысу – сөздердің жіктік жалғауы арқылы байланысуы немесе бастауыш пен баяндауыштың байланысуы. Қиыса байланысқан сөздер сөйлем болады. Мысалы: Мен жазушымын. Сен баласың. Біз барғанбыз.
Матасу – ілік септігіндегі сөз бен тәуелдік жалғаулы сөздің байланысуы. (Кейде ілік септігі түсіп қалады.) Мысалы, баланың үйі, біздің гүліміз, ауыл тұрғындары, көршінің қызы.
Меңгеру – сөздердің ілік септігінен басқа септіктердің жалғаулары арқылы байланысуы. Мысалы, Суды төкті. Ағасына берді. Бізден сұрады.
Қабысу – сөздердің ешбір жалғаусыз тек орын тәртібі арқылы қатар тұрып байланысуы. Олардың арасына басқа сөз енгізуге келмейді. Мысалы, қара қалам, қызықты оқиға, төрт батыр, алтын сағат, әдемі қыз.
Жанасу – сөздердің ешбір жалғаусыз бірде іргелес, бірде алшақ тұрып байланысуы. Негізінен үстеу мен етістік жанаса байланысады. Мысалы, кеше болды, әдейі келді, сол арқылы білдім.

СӨЗ ТІРКЕСІ

Сөз тіркесі – кемінде екі сөздің мағыналық әрі тұлғалық жақтан байланысуы.

Сөз тіркесінің айрықша белгілері:

Ең кемі толық мағыналы екі сөзден тұрады
Өзара грамматикалық тәсілдер арқылы бірі екіншісіне бағына (сабақтаса) байланысады.
Зат, құбылыс жайында кеңірек, нақтылы түсінік береді.

Сөз тіркесінің бірінші сыңары бағыныңқы сөз, ал екінші сыңары басыңқы сөз деп аталады:

Бағыныңқы сөз – тірек сөздің мағынасын нақтылап, даралап сипат беретін бірінші сөз. (әдемі киіну)
Басыңқы сөз – сөз тіркесін жасауға тірек болатын екінші сөз. (үш бала)

Сөз тіркестерін сөйлемн жасалады:

Сөз тіркесі	Сөйлем
бала бөленген бесік, бесіктің үсті, жеті нәрсе, үстіне жабылады	Бала бөленген бесіктің үстіне жеті нәрсе жабылады.
сол қол, қолына ұстаған, үлкен шортан, отырғандарға көрсетті, мақтана көрсетті, ұстаған шортанды	Дәмеш кемпір сол қолына ұстаған үлкен шортанды отырғандарға мақтана көрсетті.

Сөз тіркесінің түрлері

Сөз тіркесінің екі түрі бар: есімді сөз тіркесі және етістікті сөз тіркесі.

түрі	Есімді сөз тіркесі		Етістікті сөз тіркесі
ереже	Басыңқы сыңары есім сөзден болған сөз тіркесі.		Басыңқы сыңары етістіктен болған сөз тіркесі.
мысал	бағыныңқы	басыңқы	бағыныңқы	басыңқы
мысал	жаңа айтуға	киім құмар	жел соғыс	соқты аяқталды

Сөз тіркесіне ұқсағанмен, сөз тіркесі бола алмайтындар

	Тұрақты тіркес	Күрделі сөз
ереже	Тұрақты тіркестер кемінде екі сөзден тұрғанмен, бір мағынаны білдіреді. Ал сөз тіркесі болу үшін әрқайсысы дербес мағыналы екі сөз керек. Тұрақты тіркестер сөз тіркесінің бір сыңары ғана бола алады.	Күрделі сөздер екі сөзден тұрғанмен, бір мағынаны білдіреді. Ал сөз тіркесі болу үшін дербес мағыналы екі сөз керек. Күрделі сөздер сөз тіркесінің бір сыңары болады.
мысал	қоян жүрек (қорқақ) көзді ашып-жұмғанша (тез)	келе жатыр, қара торы, он бес

Сөз тіркесі және тұрақты тіркес пен күрделі сөздің

айырмашылығы

Сөз тіркесі	1. Сөз тіркесінің құрамындағы сөздердің әрқайсысы толық мағыналы болады. 2. Бағыныңқы сыңары мен басыңқы сыңарлары болады. 3. Әрбір сыңары жеке сұраққа жауап береді.	Мысалы: қандай? не? кең бөлме оған мұрнын шүйірді он үш күн ол бара жатыр
Тұрақты тіркес	1. Сөз тіркесіне ұқсас болған-мен, өздігінен сөз тіркесі бола алмайды. 2. Тұрақты тіркестер бірнеше сөзден тұрғанмен, бір ғана мағынаны білдіріп, бір сұраққа жауап береді. 3. Тұрақты тіркестер сөз тіркесінің тек бір сыңары болады.	Мысалы: кімнің? несі? Су жүректің амалы су жүрек (қорқақ) ит өлген жер (алыс) жүрек жұтқан (батыр)
Күрделі сөз	1. Сөз тіркесіне ұқсас болған-мен, өздігінен сөз тіркесі бола алмайды. 2. Екі немесе одан да көп сөз-ден тұрып, бір ғана сұраққа жауап береді. 3. Күрделі сөздер сөз тіркесі-нің тек бір сыңары болады.	Мысалы: қандай? кім? қара торы бала күрделі сын есім: ақ ала күрделі сан есім: он үш күрделі етістік: бара жатыр

Сөз тіркесінің лексика-грамматикалық қатынасы

Смотрите также файлы

Практическая работа 1 по учебному курсу Электроэнергетические системы и сети (наименование учебного курса).docx

1. В каких пределах Л может быть назначено наказание.docx

Министерство цифрового развития, связи и массовых коммуникаций российской федерации федеральное государственное бюджетное.pdf

Курсовая работа по мдк03. 01. Технология исследовательской деятельности.docx

Учителягерои Великой Отечественной войны.docx

Файл: Аза тілі адірлі талапкер!.doc

Тұрақты тіркес

Смотрите также файлы

Информация

Списки файлов

Дополнительно