Егер id, iR, cu, σ, P0 және H тұрақты болса нақты ақша ұсынысының функциясы төменнен жоғары қарай сызылатын қисық ретінде көрсетіледі. Оның себебі пайыз ставкасы жоғары болса коммерциялық банктер аз резервтер ұстауға тырысады, одан ақша мультипликаторы жоғары болады. Осыған байланысты ақша базасы өссе немесес төмендесе нақты ақша ұсынысы қысқарады немесе өседі. Оны нақты ақша ұсынысының қисығын жоғары немесе төмен жылжыту арқылы көрсетеді. Нақты ақша ұсынысы өссе M*s алғашқы е нүктесіндегі r пайыз ставкасына сәйкес тепе-теңдік e* нүктесіне ауысады, r* пайыз ставкасына сәйкес жаңа тепе-теңдік пайда болады (сурет 3).

2) Баға (P0) және нақты табыс (Y0) деңгейілері тұрақты, ал ақша ұсынысы пайыз ставкасына тәуелді емес деп пайымдаймыз. Сондықтан, ақша ұсынысының қисығы тік болады. Белгілі ақша- кредит саясатында тепе-тең е* нүктесінде нақты өтімді активтерге сұраныс банк жүйесі ұсынатын ақшаға тең болады, тепе-тең пайыз ставкасы r*.

Сурет 4 – Ақшаға сұраныстың өзгерісіне байланысты ақша нарығындағы тепе-теңдік
Егер бір себептерден пайыз ставкасы тепе-тең пайыз ставкасы өссе (r*< r₁), ақшаға алыпсатарлық сұраныс өседі. Сұраныс қисығы орнын оңға жоғары жылжытады да ақша нарығында жаңа тепе-теңдік e₁ нүктесінде қалыптасады. Егер пайыз ставкасы тһ мендесе бәрі керісінше болады.

Осыған дейін номиналды ұлттық табыс және баға деңгейлері тұрақты деген пайымдау жасадық. Баға деңгейі тұрақты болып, номиналды ұлттық табыс өссе немесе қысқарса ақшаға транзакциялық сұраныс өседі немесе қысқарады да, ақша нарығындағы тепе-теңдік және тепе-тең пайыз ставкасы өзгереді.

Ақша нарығындағы тепе-теңдіктен ауытқу салдарын жою немесе жеңілдету Ұлттық банктің ақша-кредит (монетарлы) саясатының құралдары (міндетті резерв нормаларын өзгерту, есеп ставкасын өзгерту, ашық нарықтағы операциялар) арқылы жүзеге асырылады.

---

Негізгі ұғымдар:

Ақша агрегаттары.

Ақша ұсынысы.

Ақша массасы.

«Қолма-қол ақша-депозит» қатынасы (cu).

«Резервтертер- депозиттер» қатынасы (re).

Ақша базасы (Н).

Міндетті резервтер.

Ақша мультипликаторы.

Банктік мультипликатор.

Нақты ақша қоры немесе нақты ақша қалдықтары.

Ақшаға транзакциялық сұраныс.

Ақшаға алыпсатарлық сұраныс.

Ақшаға сақтандыру сұранысы.

Кембридж теңдігі.

Өтімділікті қалау теориясы.

Ақша нарығындағы тепе-теңдік.
7 АҚША- КРЕДИТ САЯСАТЫ

7.1 Ақша-кредит саясатының мақсаттары, түрлері мен құралдары.

7.2 Ақша-кредит саясатының беру механизмі.

7.3 Монетаризм доктринасы.
7.1 Ақша-кредит саясатының мақсаттары, түрлері мен құралдары.

Ақша-кредит саясатын Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі жүргізеді.

Ақша — кредит (немесе монетарлы) саясаты - ақша массасы мен пайыздық ставкаларды басқару саясаты. Ұлттық банк - банк жүйесін басқаратын және монетарлық саясатты жүргізуге жауап беретін мемлекеттік орган. Ақша массасының өзгеруі баға деңгейі және номиналды валюта бағамы сияқты номиналды айнымалыларға әсер етеді. Сонымен қатар, қысқа мерзімді кезеңде ақша-кредит саясаты жұмыссыздық деңгейіне және нақты ЖІӨ, нақты пайыздық мөлшерлеме сияқты нақты айнымалыларға әсер етуі мүмкін.

Ақша-кредит саясатын жүргізу кезінде Ұлттық банк белгілі бір мақсаттарды немесе түпкілікті бағдарларды көздейді:

1) жұмыспен қамтудың жоғары деңгейіне қол жеткізу;

2) экономикалық өсу;

3) қаржы және валюта нарықтарын тұрақтандыру;

4) бағалардың тұрақтылығы және инфляция қарқынын бақылау.

Осы мақсаттарға қол жеткізу үшін ақша-кредит саясатының құралдарын пайдалана алады: ашық нарықтағы операциялар, валюта нарығындағы интервенция, қайта қаржыландыру ставкасы, міндетті резервтеу нормасы.

Жоғарыда айтылғандай, орталық банктен басқа, коммерциялық банктер (артық резервтердің мөлшерін таңдау, орталық банктен қарыз алу арқылы) және халық қолма-қол ақша мен депозиттердің арақатынасының артықшылығына байланысты ақша массасының мөлшеріне әсер етеді. Демек, Ұлттық банк ақша базасын тікелей басқара алады, бірақ тұтастай алғанда ақша ұсынысына шектеулі әсер етеді. Неге Ұлттық банк ақша ұсынысын толық бақылай алмайды? Оның себептері:

- коммерциялық банктер артық резервтердің мөлшерін өздері анықтайды, ол ақша базасы (re – «қолма-қол ақша-резервтер») мен ақша мултипликаторына (m) әсер етеді;

---

- Ұлттық банк коммерциялық банктер бретін кредиттерді нақты анықтай алмайды;

- «қолма-қол ақша-депозиттер» (cu) мөлшері халықтың шешімдеріне байланысты, Ұлттық банкке қатынасы жоқ.

Ақша-кредит саясатының құралдары. Ашық нарықтағы операциялар - мемлекеттік бағалы қағаздарды екінші нарықта сатып алу немесе сату. Ашық нарықты әртүрлі қаржы делдалдары бағалы қағаздарды сататын нарық ретінде түсіндіруге болады. Сол нарықта Ұлттық банк бағалы қағаздарды сатып алады немесе сатады. Орталық банк - банкаралық нарықтағы ең белсенді қатысушылардың бірі. Бұл механизм қатысушыларға өте қысқа мерзімге қарыз алуға немесе кредит беруге мүмкіндік береді. Басқаша айтқанда, бұл нарықта бос ақша сатылады. Осы мәмілелер жасалатын пайыздық мөлшерлеме сұраныс пен ұсынысты теңестіретін етіп белгіленеді. Орталық банк нарыққа жанама түрде, диллерлер немесе брокерлер арқылы әсер етеді. Оның араласуы арқылы Орталық банк ақша базасын және ол арқылы ақша мультипликаторын өзгертеді. Егер орталық банк мемлекеттік бағалы қағаздарды ашық нарықта сатып алса, онда ол ақша базасын көбейтеді, ал оны сату арқылы азайтады.

Мемлекеттік облигацияларды сатып алу ақша базасына ғана емес, сонымен қатар пайыз мөлшерлемесіне де әсер етеді. Егер орталық банк мемлекеттік облигацияларды сатып алса, бұл әрекет облигацияларға сұраныстың өсуіне әкеледі. Нәтижесінде облигациялардың бағасы өседі, сондықтан пайыздық мөлшерлеме төмендейді. Егер орталық банк үкіметке тікелей кредит берсе, онда бұл жағдайда ақша базасы да артады. Үкімет алынған қаражатқа тауарлар мен қызметтерді сатып алғанда, жаңадан құрылған ақша базасы коммерциялық банктерге салымдар түрінде түседі, бұл экономикадағы ақша ұсынысын арттырады. Үкіметке кредит беру арқылы экономикадағы ақша көлемінің ұлғаюы мемлекеттік қарызды монетизациялау деп аталады.

Мемлекеттік облигацияларды сатып алу немесе сату валюта нарығындағы интервенциялармен де байланысты. Валюта бағамына сұраныс пен ұсыныстан басқа, орталық банктің саясаты әсер етуі мүмкін. Орталық банк алтын-валюта резервтерін толтыру үшін валюта сатып алуды шешеді делік. Бір жағынан, Орталық банктің активтері (алтын-валюта резервтері) өседі. Екінші жағынан, шетел валютасын сатып алғанда, Орталық банк ұлттық валютамен төлейді, бұл міндеттемелерде орталық банктердегі коммерциялық банктердің депозиттері сол сомаға артады. Осылайша, ақша базасы артады. Ерекшелік - бұл орталық банк ақша базасын және тиісінше, ақша массасын арттырғысы келмейтін жағдай. Содан кейін ол бір уақытта ашық нарықтағы операциялар арқылы оның араласуының салдарын бейтараптандыра алады. Мұндай саясат

---

зарарсыздандыру деп аталады. Мысалы, Орталық банк 100 млн. теңге сомасына шетел валютасын сатып алады, оның нәтижесінде ақша базасы өседі. Ақша базасының өсуін бейтараптандыру үшін Орталық банк мемлекеттік облигацияларды сол сомаға сатады. Облигацияларды коммерциялық банктерге сату арқылы ол олардың шоттарынан Ұлттық банкке тиісті соманы есептен шығарады, бұл ақша базасының төмендеуіне әкеледі. Белгіленген айырбастау бағамымен орталық банкте валюта бағамын ұстап тұру қажеттілігі үнемі туындайды, бұл бағамның жағымсыз ауытқулары болған кезде оның араласуын талап етеді. Бұл жағдайда ақша ұсынысы автоматты түрде өзгереді.

Қайта қаржыландыру мөлшерлемесін (есептік мөлшерлемені) өзгерту. Әлемдік тәжірибеде ақша массасын реттеудің тиімді құралдарының бірі - есеп мөлшерлемесі деп аталатын пайыздық мөлшерлеме саясаты болып табылады. Іс жүзінде, қаржы ресурстарының уақытша жетіспеушілігі жағдайында Орталық банктің коммерциялық банктерді кредиттеуі қайта қаржыландыру деп аталады. Коммерциялық банктерге берілетін кредит үшін пайыздық мөлшерлеме қайта қаржыландыру мөлшерлемесі деп аталады. Бұл мөлшерлеме Орталық банк банкаралық нарық мөлшерлемелеріне және басқа пайыздық мөлшерлемелерге әсер ететін ақша-кредит саясатының құралы болып табылады. Пайыздық мөлшерлеменің өзгеруі орталық банкке «қымбат» және «арзан» ақша саясатын жүргізуге мүмкіндік береді. Орталық банк мөлшерлемені төмендеткен кезде, ол коммерциялық банктерді орталық банктен кредит алуға шақырады. Тиісінше, коммерциялық банктер беретін кредиттер ақша ұсынысын арттырады. Пайыздық мөлшерлемелердің төмендеуі кәсіпкерлік қызметті, инвестициялық процесті және сол арқылы экономикалық өсуді ынталандырады. Қайта қаржыландыру ставкасының өзгеруі ақша базасына әсер етудің маңызды құралы болып табылады. Банкаралық кредиттен айырмашылығы, орталық банктің коммерциялық банктердің орталық банктегі шоттарына түсетін кредиттері ақша базасын, демек, ақша ұсынысын арттырады.

Алайда, ашық нарықтағы және шетел валютасы нарығындағы операциялардан айырмашылығын бұл жағдайда ақша базасының қаншалықты өзгеретінін нақты бағалау мүмкін емес. Алайда, коммерциялық банктердің орталық банктен алатын кредиттерінің көлемі, әдетте, олар тартатын қаражаттың аз ғана бөлігін құрайтынын атап өткен жөн. Орталық банктің есеп мөлшерлемесін өзгертуді Орталық банк саясатының индикаторы ретінде қарастырған жөн. Кейбір жағдайларда орталық банк «соңғы кредит беруші» ретінде әрекет етеді, қиын жағдайға тап болған және басқа жерден кредит ала алмайтын банктерге ақша береді. Орталық банк коммерциялық банктерге жеңілдік терезесі арқылы кредит бере алады. Орталық банк коммерциялық

---

банкке кредиттер бере отырып, бастапқыда банкке тиесілі мемлекет пен жеке тұлғалардың міндеттемелерін ескереді (дисконттайды) дегенді білдіреді. Дисконттау Орталық банктің коммерциялық банкке міндеттеменің номиналды құнынан аз сомаға кредит беретінін білдіреді. Дисконттау кезінде белгіленетін пайыздық мөлшерлеме - есептік мөлшерлеме.

Міндетті резервтер нормасының өзгеруі. Міндетті резервтер нормасының өзгеруі коммерциялық банктердің кредиттік мүмкіндіктерінің көлеміне әсер етуі мүмкін. Алайда, мұндай өзгеріс күшті құрал болып саналады. Мысалы, резервтеу нормасының жоғарылауы банктерді кредиттеуді тоқтатуға ғана емес, сонымен бірге берілген кредиттерді қолма-қол ақшамен дереу қайтаруды талап етуге мәжбүр етуі мүмкін. Мультипликатор эффектісі арқылы айтарлықтай ақшаның сығылуына әкелуі мүмкін., сондықтан міндетті резервтердің нормалары жиі өзгермейді. Әлемдік практикада міндетті резервтер нормаларының өзгеруі ақша-кредиттік реттеудің икемді және жедел құралдарына жатпайды. Банк жүйесі жеткілікті дамыған және инфляция деңгейі төмен кейбір елдер ақша-кредит саясаты құралдарының құрамынан міндетті резервтеу нормасын алып тастағанын атап өткен жөн. Қазіргі уақытта әлемдік практикада монетарлық саясаттың басты құралдарының бірі ретінде ашық нарықтағы операциялар пайдаланылады.

Осы аталған ақша-кредит саясатының құралдарының көмегімен Ұлттық банк «арзан ақша» және «қымбат ақша» саясатын жүргізеді:

1. 
   «Арзан ақша» саясаты: қайта қаржыландыру мөлшерлемесі мен міндетті резервтер нормасын төмендету және мемлекеттің облигациясын қайта сатып алу.
   

1. 
   «Қымбат ақша» саясаты: қайта қаржыландыру мөлшерлемесі мен міндетті резервтер нормасын өсіру және мемлекеттің облигациясын сату.
   

7.2 Ақша-кредит саясатының беру механизмі.

Ақша ұсынысының өзгеруінің нақты экономикаға әсер ету механизмі «беру механизмі» деп аталады. Бұл ақша нарығындағы өзгерістер тауарлар мен қызметтер нарығындағы жағдайға қалай әсер ететінін көрсетеді. Пайыздық мөлшерлеме ақша нарығында ақшаға сұраныс пен ақша ұсынысының өзара әрекеттесуімен қалыптасатындықтан, ақша ұсынысын өзгерту арқылы Орталық банк пайыздық мөлшерлемеге әсер етуі мүмкін. Жеке сектордың инвестициялық сұранысы пайыздық мөлшерлемеге кері байланысты, сондықтан пайыздық мөлшерлеме неғұрлым жоғары болса, фирмалар мен үй шаруашылықтары соғұрлым аз кредит алады және жалпы шығындары азаяды, яғни жиынтық сұраныс азаяды. Экономикадағы жалпы шығындардың азаюы өндірістің төмендеуіне және жұмыссыздықтың өсуіне әкелуі мүмкін.

---

Смотрите также файлы

• Билет 1 Уголовный закон понятие, структура. Источники.docx

• Информационные технологии в государственном и муниципальном управлении.docx

• Гофуров А. Ш., ТиМП(арабский), 1 курс.docx

• Контрольная точка 2.doc

• Бизнеспланирование группа Мс20Э211 Студент В. С. Дубинович москва 2022 Практическое задание.docx