Файл: 1. 1 Макроэкономиканы пні. 2 Макроэкономикалы талдауды масаттары, ерекшеліктері жне талдау дістері.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 07.11.2023
Просмотров: 322
Скачиваний: 2
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
–ден Y2 –ге төмендетеді.
Сонымен, IS-LM моделінің көмегімен AD қисығы баға деңгейі мен табыстың арасындағы кері байланысты сипаттайтыны көрсетілді.
8.5 IS-LM моделінің көмегімен тұрақтандыру саясатын бағалау.
Бюджет-салық және ақша-кредит саясаттары және олардың IS-LM моделіндегі тепе-теңдікке әсері. Берілген баға деңгейінде ынталандыратын ақша- кредит саясаты ақша қаражатының нақты қорын (М/Р) өсіреді де LM қисығының орнын оңға төмен жылжытады, ұлттық табыс өседі. Сондықтан, ақша ұсынысының өсуі AD қисығын оңға жылжытады. Тежейтін ақша-кредит саясатында бәрі керісінше болады. Ынталандыратын бюджеттік-салық саясаты (мемлекеттік шығынның өсуі, салық мөлшерлеменің төмендеуі) IS қисығын төмен оңға жылжытады, берілген баға деңгейінде ұлттық табыс өседі, AD қисығы оңға жылжиды. Тежейтін бюджет -салық саясаты жүргізілсе бәрі керісінше болады.
Неғұрлым ықпалды экономикалық мектептердің өкілдерінің ойынша ақша-кредит саясатына қарағанда бюджет-салық саясатын пайдаланудың басымдылығы бар. Тәжірибе көрсеткендей, олардың әрқайсысының өзінің күшті және әлсіз жақтары және экономикалық процестерге әсер етудің әртүрлі тиімділігі бар. Ақша-кредит саясаты пайыз мөлшерлемесіне және одан кейін жиынтық сұранысқа әсер етеді. Ақша ұсынысының өсуі пайыздық мөлшерлемені төмендетеді, инвестицияға сұранысты және AD-ны арттырады.
Тауарлар мен активтер нарығы арасында өзара тәуелділік болғандықтан, ынталандырушы фискалдық саясат пайыз мөлшерлемесінің өсуі арқылы жеке инвестициялардың қысқаруына алып келеді. Бұны ығыстыру әсері дейді. Осы жағдайға байланысты ақша-кредит және фискалдық саясатты үйлестіре отырып жүргізу проблемасы туындайды.
Макроэкономикалық саясат елдегі жалпы экономикалық жағдайға байланысты қалыптасатын тербеліс циклінің екі фазасындағы (өрлеу және құлдырау) мәселелерге байланысты қолданылады.
Сонымен, IS-LM моделі жеке нарықтардың өзара іс-қимыл процестерін тек бірлескен тепе-теңдікке бейімдеу барысында ғана емес, сонымен қатар бір тепе-теңдік күйінен екіншісіне ауысу кезін де көрсетуге мүмкіндік береді.
Тепе-теңдік бұзылған жағдайда ақша нарығы арқылы реттеу оңайлау болады.
Негізгі ұғымдар:
IS қисығы.
LM қисығы.
IS-LM үлгісі.
IS-LM үлгісіндегі фискалды саясат.
IS-LM үлгісіндегі монетарлы саясат.
Өтімділік тұзағы.
Ығыстыру әсері.
9 БЮДЖЕТ ТАПШЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІҢ ҚАРЫЗЫ
9.1 Бюджет тапшылығы: себебі мен салдары.
9.2 Бюджет тапшылығын қаржыландыру көздері.
9.3 Қазақстан Республикасының мемелекеттік қарызы.
9.1 Бюджет тапшылығы: себебі мен түрлері.
Бюджеттің тапшылығы мемлекеттің шығындары оның кірісінен асып кеткенде пайда болады (G > T).
Бюджеттің тапшылығы:
Dg - Dg-1 = G + rBg –1+ Ig – T (1),
мұндағы:
Dg – мемлекеттің ағымды жылдың соңындағы қарызы;
Dg-1 - өткен жылдың соңындағы қарызы;
G – мемлекеттің шығындары;
rBg –1 – пайыз төлеуге шыққан шығындар;
Ig – мемлекеттік инвестициялар;
T – салықтар.
Осы формуладан көретініміз - мемлекеттің қарызы оның бюджетінің тапшылығына тең.
Бюджеттің тапшылығын жинақ пен инвестиция арқылы да көрсетуге болады. Мемлекеттің бюджетінің тапшылығы – бұл мемлекеттік сектордағы инвестиция мен жинақтың айырмашылығы:
DEF = Dg - Dg-1 = Ig – Sg (2),
Бюджеттің артықшылығы (профицит) жинақ пен инвестицияның айырмашылығы.
Бюджеттің тапшылығын есептегенде инфляцияны ескереді:
(3),
Жалпы тапшылық пен қарызға төленетін проценттің айырмашылығы бюджеттің бірінші тапшылығын құрайды.
Мемлекеттің қарызының салыстырмалы көрсеткіші ретінде қарыз бен ЖІӨ қатынасын (қарыз/ЖІӨ) қолданады. Бұл қатынастың динамикасы нақты пайыз ставкасының мөлшеріне, нақты ЖІӨ-нің өсіміне, бірінші бюджет тапшылығына байланысты болады.
Егер нақты пайыз ставкасының өсуі нақты ЖІӨ-нің өсу қарқынынан асып кетсе, онда мемлекеттің қарызының өсуін реттеу өте қиынға соғады. Мұндай жағдайда нақты ЖІӨ-нің өсімі толығымен қарыздың пайызын төлеуге кетеді де, қарыз / ЖІӨ қатынасы ары қарай өседі. Ол қарыздың ауыртпашылығын көрсетеді.
Қарыз / ЖІӨ қатынасын төмендетудің екі алғы шарты бар:
1) нақты пайыз ставкасы нақты ЖІӨ-нің өсу қарқынынан төмен болуы керек;
2) бірінші бюджет тапшылығының ЖІӨ-дегі үлесі тұрақты болуы керек.
Бюджеттің құрылымдық және циклды тапшылығы. Бюджеттің құрылымдық тапшылығы -
ағымды мемлекеттік шығындар мен толық жұмысбастылық жағдайдағы мемлекеттің табыстарның арасындағы айырмашылық. Бюджеттің циклды тапшылығы - бюджеттің нақты тапшылығы мен құрылымдық тапшылықтың арасындағы айырмашылық.
Экономиканың құлдырау кезінде циклды тапшылық құрылымдық тапшылыққа қосылады. Экономиканың өрлеу кезінде құрылымдық тапшылық циклды тапшылық мөлшеріне азаяды. Экономиканың құлдырау кезінде нақты тапшылық құрылымдық тапшылықтан көп болады да, өрлеу кезінде құрылымдық тапшылықтан аз болады. Құрылымдық тапшылық мемлекеттің белсенді дискреционды саясатының нәтижесі болса, циклды тапшылық автономды тұрақтандырушылардың әсерінің нәтижесі.
9.2 Бюджет тапшылығын қаржыландыру көздері.
Мемлекеттің шығындарын қаржыландырудың негізгі көзі - салық. Кейнстің ұлттық өндірістің тепе–теңдігі мен жұмысбастылықты талдау моделінде, мемлекеттің мүддесін жүзеге асыру үшін салықты көбірек жинау қажет екені айтылған. Бұл инфляцияны тежеу мен құлдырауды жеңілдету үшін қажет. Неоклассиктердің ойынша Кейнстің реттеу механизмдері стагфляциямен күресе алмайды. Олардың ойынша салықтың өсуі ерте ма, кеш па өндірушілердің шығындарын өсіреді. Ол тауарлардың бағаларының өсуіне әкеледі. Салықты өсіру арқылы сұраныс инфляциясымен күресу шығындар инфляциясын ынталандырады. Сонымен қатар салықты өсіру арқылы қарызды қаржыландыру еңбекке, инвестицияға және инновацияға деген ынтаны төмендетеді. Сондықтан мемлекеттің үлкен қарызының болуы жанама түрде экономикалық өсудің мүмкіншіліктерін шектейді.
Экономист А. Лаффер салық ставкасын төмендету арқылы да, салықтан бюджетке түсетін кірістерді көбейтуге немесе сол бұрынғы мөлшерде қамтамасыз етуге болатынын дәлелдеді. Салық ставкасының мөлшері мен салық түсімдерінің арасындағы байланысты Лаффер қисығы сипаттайды (сурет 1). Салықты өсіру бір деңгейге дейін салық түсімдерін өсіреді. Салықты одан ары көтеру салық салынатын ұлттық табысты қысқартады.
Сурет 1 – Лаффер қисығы
Бюджеттің тапшылығын жоюдың үш жолы бар:
1) халықтан қарыз алу;
2) валюта резервтерін қолдану;
3) ақша эмиссиялау.
Егер бюджеттің тапшылығы тұрақты өссе, онда үкімет эмиссиялық қаржыландыруға барады, себебі тұрақты тапшылық жағдайда үкіметтің валюта резервтері өте аз болады да, ары қарай қарыз алу мүмкіншілігі шектеледі. Валютаның тұрақты айырбас бағамы жүйесінде бюджеттің тапшылығын ақша эмиссиясының көмегімен қаржыландыру соңында валюта резервтерін қысқартуға әкеледі. Валюта резервтерінің көмегімен тұрақты ұстап тұрған валюта бағамы инфляциядан құтылуға мүмкіндік береді. Бірақ ерте ме, кеш пе валюта резервтері таусылады немесе азаяды. Онда Ұлттық банк валютаны девальвациялау шарасын қолданады, ал бұл саясат тура инфляцияға әкеледі.
Валютаның қалқымалы бағамы жүйесінде тұрақты тапшылық айырбас бағамының тоқтаусыз төмендеуіне әкеледі де, бюджеттің тапшылығы нақты ақшалай қалдықтарға инфляциялық салықтар арқылы қаржыландырылады. Инфляциялық салық- қолдарында ақша құралдары бар экономикалық субъектердің инфляциядан шегетін шығындары.
Мемлекеттің бюджетінің тапшылығын ұзақ уақытта қарыз арқылы қаржыландыру қарыздың ЖІӨ-дегі үлесін өсіреді. Адамдар үкіметтің қарыз міндеттемелерін сатып алудан бас тартады, себебі үкіметтің жаңа қарызын қайтара алатынына сенімсіздік пайда болады. Егер осындай жағдай пайда болса, үкіметтің бюджет тапшылығын ақша эмиссиялау арқылы қаржыландырудан басқа амалы болмайды. Ақша эмиссиялаудан пайда болған инфляциялық салықтан үкімет пайда табады. Оны сеньораж деп атайды. Сеньораж – үкіметтің ақша эмиссиялауға монополиялық құқығын қолданғанан алатын табыс. Олнақты кезеңде басып шығарылған ақшаның сатып алу қабілетіне тең.
Егер ақшамыздың бір бөлігін шетелдік валютада сақтасақ, онда сеньораждың бір бөлігін сол валюта шығарған шетмемлекет алады. Инфляциялық салық реггрессивті салыққа жатады. Ақшаға сұраныстың икемділігі бірден төмен, сондықтан кедей адамдар байларға қарағанда инфляция салығы ретінде табысының көбірек бөлігін береді.
Бюджет тапшылығын ақша эмиссиялау (монетизация) арқылы қаржыландыруды қолма-қол ақшасыз-ақ жүзеге асыруға болады. Ол үшін Ұлттық банк мемлекет меншігіндегі кәсіпорындарға төмен мөлшердегі пайыз ставкасымен кредит беруіне болады немесе төлем уақытын өзгертеді. Мемлекет жеке сектордан тауарлар мен қызметтердің құнын уақытында төлемесе, төлем уақытын созса жеке сектор өздерін сақтандыру үшін тауарлар мен қызметтердің бағаларын көтеруге мәжбүр болады.
Егер мемлекеттік бюджет тапшылығы мемлекеттік қарыз алу арқылы қаржыландырылса: орташа нарықтық пайыздық мөлшерлеме артып, жеке сектордағы инвестициялардың төмендеуіне әкеледі; таза экспорт төмендейді; тұтыну шығындары ішінара төмендейді. Нәтижесінде «ығыстыру» әсері пайда болады.
Егер мемлекеттік қарыз облигациялары халық пен коммерциялық банктер арасында орналастырылса, онда инфляциялық кернеу оларды тікелей ҚР ҰБ-не орналастырғанға қарағанда әлсіз болады. Алайда, Ұлттық банк инфляциялық қысымның өсуіне әкелетін өзінің «квази-фискалдық» қызметін кеңейту үшін оларды қайталама нарықта сатып ала алады, бұл әрекет инфляцияның өршуіне әкеледі.
Сонымен, бюджеттің тапшылығы мен мемлекеттің қарызын қаржыландырудың әртүрлі әдістері бар. Оларды қолдану және тиімділігі жалпы ұлттық экономиканың, бюджет пен ішкі және сыртқы қарыздың жағдайына байланысты болады.
Бюджет тапшылығын реттеу концепциялары:
1) Бюджетті жыл сайын баланстау, яғни тапшылықты да, артықшылықты да болдырмау. Бұл концепцияның мынандай кемшіліктері бар:
а) циклге қарсы және тұрақтандыру саясатын жүргізуге кедергі болады;
б) циклдық тербелуді күшейтеді;
в) сұранысты ынталандырмайды, яғни, дағдарысты тереңдетеді;
г) өндіріс мүмкіншілігінің шегінде тұрған экономикада инфляцияны асқындырады.
2) Циклдық баланстау концепциясы - бюджетті өнеркәсіп циклының нәтижесі арқылы баланстау. Құлдырау кезінде мемлекет бюджеттің тапшылығы арқылы ынталандарытын фискалды саясат жүргізеді де, өрлеу кезінде тежейтін фискалды саясаттың көмегімен құлдырау кезінде пайда болған тапшылық пен қарызды қаржыландырады. Бұл концепцияның кемшілігі: экономикалық циклдың құлдырау фазасы мен өрлеу фазасы бірдей болмауы мүмкін, яғни бюджеттің артықшылығы тапшылықты жаппай қалуы мүмкін.
3) Функционалды қаржы концепциясы - бұл концепцияның авторларының ойынша бюджетті баланстау екінші кезектегі мәселе. Мемлекеттің негізгі мақсаты - ұлттық экономиканы баланстау болуы керек
9.3 Қазақстан Республикасының мемелекеттік қарызы.
Мемлекеттің қарызының иелері: жеке сектор және егер мемлекеттің қарыздық міндеттемелерін сатып алса Ұлттық банк. Елдің сыртқы қарызының өсуі 2004 жылдан басталды. 2006 жылы 30,7 млрд. долларға өсті де 74 млрд. доллар болды. Қазақстанның ЖІӨ-нің көлемі 81 млрд.доллар болған. Қарыздың ЖІӨ-ге қатынасы = 91,4% (бұл өте қауіпті деңгей болды). 2008 жылдың бірінші жартысында мемлекеттік қарыз бен кепілдендірілген борыш 40 млрд. доллар болды, жеке сектордың қарызы 4 млрд. долларға өсті. 2008 жылдың басында банктердің борыштары - 45,95 млрд. доллар болып, мемлекеттің жалпы қарызының 47,5% құрады. Барлығы мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген борыш + мемлекет кепілдік бермеген борыш = 100 млрд. 623 млн. 300 мың. доллар болды. 2008 жылдың бірінші жартыжылдығында жан басына шаққандағы қарыз көлемі шамамен 6200 доллардан 6400 долларға дейін өсті.
Бюджеттің тапшылығы мен сыртқы қарыздың өсуі Қазақстан Республикасының банк жүйесінің қаржылық дағдарысқа ұшырауының негізгі себебптерінің бірі болды. Дағдарыстан шыққанмен Қазақстанның қарызының өсуі тоқтаған жоқ.
Сонымен, IS-LM моделінің көмегімен AD қисығы баға деңгейі мен табыстың арасындағы кері байланысты сипаттайтыны көрсетілді.
8.5 IS-LM моделінің көмегімен тұрақтандыру саясатын бағалау.
Бюджет-салық және ақша-кредит саясаттары және олардың IS-LM моделіндегі тепе-теңдікке әсері. Берілген баға деңгейінде ынталандыратын ақша- кредит саясаты ақша қаражатының нақты қорын (М/Р) өсіреді де LM қисығының орнын оңға төмен жылжытады, ұлттық табыс өседі. Сондықтан, ақша ұсынысының өсуі AD қисығын оңға жылжытады. Тежейтін ақша-кредит саясатында бәрі керісінше болады. Ынталандыратын бюджеттік-салық саясаты (мемлекеттік шығынның өсуі, салық мөлшерлеменің төмендеуі) IS қисығын төмен оңға жылжытады, берілген баға деңгейінде ұлттық табыс өседі, AD қисығы оңға жылжиды. Тежейтін бюджет -салық саясаты жүргізілсе бәрі керісінше болады.
Неғұрлым ықпалды экономикалық мектептердің өкілдерінің ойынша ақша-кредит саясатына қарағанда бюджет-салық саясатын пайдаланудың басымдылығы бар. Тәжірибе көрсеткендей, олардың әрқайсысының өзінің күшті және әлсіз жақтары және экономикалық процестерге әсер етудің әртүрлі тиімділігі бар. Ақша-кредит саясаты пайыз мөлшерлемесіне және одан кейін жиынтық сұранысқа әсер етеді. Ақша ұсынысының өсуі пайыздық мөлшерлемені төмендетеді, инвестицияға сұранысты және AD-ны арттырады.
Тауарлар мен активтер нарығы арасында өзара тәуелділік болғандықтан, ынталандырушы фискалдық саясат пайыз мөлшерлемесінің өсуі арқылы жеке инвестициялардың қысқаруына алып келеді. Бұны ығыстыру әсері дейді. Осы жағдайға байланысты ақша-кредит және фискалдық саясатты үйлестіре отырып жүргізу проблемасы туындайды.
Макроэкономикалық саясат елдегі жалпы экономикалық жағдайға байланысты қалыптасатын тербеліс циклінің екі фазасындағы (өрлеу және құлдырау) мәселелерге байланысты қолданылады.
Сонымен, IS-LM моделі жеке нарықтардың өзара іс-қимыл процестерін тек бірлескен тепе-теңдікке бейімдеу барысында ғана емес, сонымен қатар бір тепе-теңдік күйінен екіншісіне ауысу кезін де көрсетуге мүмкіндік береді.
Тепе-теңдік бұзылған жағдайда ақша нарығы арқылы реттеу оңайлау болады.
Негізгі ұғымдар:
IS қисығы.
LM қисығы.
IS-LM үлгісі.
IS-LM үлгісіндегі фискалды саясат.
IS-LM үлгісіндегі монетарлы саясат.
Өтімділік тұзағы.
Ығыстыру әсері.
9 БЮДЖЕТ ТАПШЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТТІҢ ҚАРЫЗЫ
9.1 Бюджет тапшылығы: себебі мен салдары.
9.2 Бюджет тапшылығын қаржыландыру көздері.
9.3 Қазақстан Республикасының мемелекеттік қарызы.
9.1 Бюджет тапшылығы: себебі мен түрлері.
Бюджеттің тапшылығы мемлекеттің шығындары оның кірісінен асып кеткенде пайда болады (G > T).
Бюджеттің тапшылығы:
Dg - Dg-1 = G + rBg –1+ Ig – T (1),
мұндағы:
Dg – мемлекеттің ағымды жылдың соңындағы қарызы;
Dg-1 - өткен жылдың соңындағы қарызы;
G – мемлекеттің шығындары;
rBg –1 – пайыз төлеуге шыққан шығындар;
Ig – мемлекеттік инвестициялар;
T – салықтар.
Осы формуладан көретініміз - мемлекеттің қарызы оның бюджетінің тапшылығына тең.
Бюджеттің тапшылығын жинақ пен инвестиция арқылы да көрсетуге болады. Мемлекеттің бюджетінің тапшылығы – бұл мемлекеттік сектордағы инвестиция мен жинақтың айырмашылығы:
DEF = Dg - Dg-1 = Ig – Sg (2),
Бюджеттің артықшылығы (профицит) жинақ пен инвестицияның айырмашылығы.
Бюджеттің тапшылығын есептегенде инфляцияны ескереді:
(3),Жалпы тапшылық пен қарызға төленетін проценттің айырмашылығы бюджеттің бірінші тапшылығын құрайды.
Мемлекеттің қарызының салыстырмалы көрсеткіші ретінде қарыз бен ЖІӨ қатынасын (қарыз/ЖІӨ) қолданады. Бұл қатынастың динамикасы нақты пайыз ставкасының мөлшеріне, нақты ЖІӨ-нің өсіміне, бірінші бюджет тапшылығына байланысты болады.
Егер нақты пайыз ставкасының өсуі нақты ЖІӨ-нің өсу қарқынынан асып кетсе, онда мемлекеттің қарызының өсуін реттеу өте қиынға соғады. Мұндай жағдайда нақты ЖІӨ-нің өсімі толығымен қарыздың пайызын төлеуге кетеді де, қарыз / ЖІӨ қатынасы ары қарай өседі. Ол қарыздың ауыртпашылығын көрсетеді.
Қарыз / ЖІӨ қатынасын төмендетудің екі алғы шарты бар:
1) нақты пайыз ставкасы нақты ЖІӨ-нің өсу қарқынынан төмен болуы керек;
2) бірінші бюджет тапшылығының ЖІӨ-дегі үлесі тұрақты болуы керек.
Бюджеттің құрылымдық және циклды тапшылығы. Бюджеттің құрылымдық тапшылығы -
ағымды мемлекеттік шығындар мен толық жұмысбастылық жағдайдағы мемлекеттің табыстарның арасындағы айырмашылық. Бюджеттің циклды тапшылығы - бюджеттің нақты тапшылығы мен құрылымдық тапшылықтың арасындағы айырмашылық.
Экономиканың құлдырау кезінде циклды тапшылық құрылымдық тапшылыққа қосылады. Экономиканың өрлеу кезінде құрылымдық тапшылық циклды тапшылық мөлшеріне азаяды. Экономиканың құлдырау кезінде нақты тапшылық құрылымдық тапшылықтан көп болады да, өрлеу кезінде құрылымдық тапшылықтан аз болады. Құрылымдық тапшылық мемлекеттің белсенді дискреционды саясатының нәтижесі болса, циклды тапшылық автономды тұрақтандырушылардың әсерінің нәтижесі.
9.2 Бюджет тапшылығын қаржыландыру көздері.
Мемлекеттің шығындарын қаржыландырудың негізгі көзі - салық. Кейнстің ұлттық өндірістің тепе–теңдігі мен жұмысбастылықты талдау моделінде, мемлекеттің мүддесін жүзеге асыру үшін салықты көбірек жинау қажет екені айтылған. Бұл инфляцияны тежеу мен құлдырауды жеңілдету үшін қажет. Неоклассиктердің ойынша Кейнстің реттеу механизмдері стагфляциямен күресе алмайды. Олардың ойынша салықтың өсуі ерте ма, кеш па өндірушілердің шығындарын өсіреді. Ол тауарлардың бағаларының өсуіне әкеледі. Салықты өсіру арқылы сұраныс инфляциясымен күресу шығындар инфляциясын ынталандырады. Сонымен қатар салықты өсіру арқылы қарызды қаржыландыру еңбекке, инвестицияға және инновацияға деген ынтаны төмендетеді. Сондықтан мемлекеттің үлкен қарызының болуы жанама түрде экономикалық өсудің мүмкіншіліктерін шектейді.
Экономист А. Лаффер салық ставкасын төмендету арқылы да, салықтан бюджетке түсетін кірістерді көбейтуге немесе сол бұрынғы мөлшерде қамтамасыз етуге болатынын дәлелдеді. Салық ставкасының мөлшері мен салық түсімдерінің арасындағы байланысты Лаффер қисығы сипаттайды (сурет 1). Салықты өсіру бір деңгейге дейін салық түсімдерін өсіреді. Салықты одан ары көтеру салық салынатын ұлттық табысты қысқартады.
Сурет 1 – Лаффер қисығы
Бюджеттің тапшылығын жоюдың үш жолы бар:
1) халықтан қарыз алу;
2) валюта резервтерін қолдану;
3) ақша эмиссиялау.
Егер бюджеттің тапшылығы тұрақты өссе, онда үкімет эмиссиялық қаржыландыруға барады, себебі тұрақты тапшылық жағдайда үкіметтің валюта резервтері өте аз болады да, ары қарай қарыз алу мүмкіншілігі шектеледі. Валютаның тұрақты айырбас бағамы жүйесінде бюджеттің тапшылығын ақша эмиссиясының көмегімен қаржыландыру соңында валюта резервтерін қысқартуға әкеледі. Валюта резервтерінің көмегімен тұрақты ұстап тұрған валюта бағамы инфляциядан құтылуға мүмкіндік береді. Бірақ ерте ме, кеш пе валюта резервтері таусылады немесе азаяды. Онда Ұлттық банк валютаны девальвациялау шарасын қолданады, ал бұл саясат тура инфляцияға әкеледі.
Валютаның қалқымалы бағамы жүйесінде тұрақты тапшылық айырбас бағамының тоқтаусыз төмендеуіне әкеледі де, бюджеттің тапшылығы нақты ақшалай қалдықтарға инфляциялық салықтар арқылы қаржыландырылады. Инфляциялық салық- қолдарында ақша құралдары бар экономикалық субъектердің инфляциядан шегетін шығындары.
Мемлекеттің бюджетінің тапшылығын ұзақ уақытта қарыз арқылы қаржыландыру қарыздың ЖІӨ-дегі үлесін өсіреді. Адамдар үкіметтің қарыз міндеттемелерін сатып алудан бас тартады, себебі үкіметтің жаңа қарызын қайтара алатынына сенімсіздік пайда болады. Егер осындай жағдай пайда болса, үкіметтің бюджет тапшылығын ақша эмиссиялау арқылы қаржыландырудан басқа амалы болмайды. Ақша эмиссиялаудан пайда болған инфляциялық салықтан үкімет пайда табады. Оны сеньораж деп атайды. Сеньораж – үкіметтің ақша эмиссиялауға монополиялық құқығын қолданғанан алатын табыс. Олнақты кезеңде басып шығарылған ақшаның сатып алу қабілетіне тең.
Егер ақшамыздың бір бөлігін шетелдік валютада сақтасақ, онда сеньораждың бір бөлігін сол валюта шығарған шетмемлекет алады. Инфляциялық салық реггрессивті салыққа жатады. Ақшаға сұраныстың икемділігі бірден төмен, сондықтан кедей адамдар байларға қарағанда инфляция салығы ретінде табысының көбірек бөлігін береді.
Бюджет тапшылығын ақша эмиссиялау (монетизация) арқылы қаржыландыруды қолма-қол ақшасыз-ақ жүзеге асыруға болады. Ол үшін Ұлттық банк мемлекет меншігіндегі кәсіпорындарға төмен мөлшердегі пайыз ставкасымен кредит беруіне болады немесе төлем уақытын өзгертеді. Мемлекет жеке сектордан тауарлар мен қызметтердің құнын уақытында төлемесе, төлем уақытын созса жеке сектор өздерін сақтандыру үшін тауарлар мен қызметтердің бағаларын көтеруге мәжбүр болады.
Егер мемлекеттік бюджет тапшылығы мемлекеттік қарыз алу арқылы қаржыландырылса: орташа нарықтық пайыздық мөлшерлеме артып, жеке сектордағы инвестициялардың төмендеуіне әкеледі; таза экспорт төмендейді; тұтыну шығындары ішінара төмендейді. Нәтижесінде «ығыстыру» әсері пайда болады.
Егер мемлекеттік қарыз облигациялары халық пен коммерциялық банктер арасында орналастырылса, онда инфляциялық кернеу оларды тікелей ҚР ҰБ-не орналастырғанға қарағанда әлсіз болады. Алайда, Ұлттық банк инфляциялық қысымның өсуіне әкелетін өзінің «квази-фискалдық» қызметін кеңейту үшін оларды қайталама нарықта сатып ала алады, бұл әрекет инфляцияның өршуіне әкеледі.
Сонымен, бюджеттің тапшылығы мен мемлекеттің қарызын қаржыландырудың әртүрлі әдістері бар. Оларды қолдану және тиімділігі жалпы ұлттық экономиканың, бюджет пен ішкі және сыртқы қарыздың жағдайына байланысты болады.
Бюджет тапшылығын реттеу концепциялары:
1) Бюджетті жыл сайын баланстау, яғни тапшылықты да, артықшылықты да болдырмау. Бұл концепцияның мынандай кемшіліктері бар:
а) циклге қарсы және тұрақтандыру саясатын жүргізуге кедергі болады;
б) циклдық тербелуді күшейтеді;
в) сұранысты ынталандырмайды, яғни, дағдарысты тереңдетеді;
г) өндіріс мүмкіншілігінің шегінде тұрған экономикада инфляцияны асқындырады.
2) Циклдық баланстау концепциясы - бюджетті өнеркәсіп циклының нәтижесі арқылы баланстау. Құлдырау кезінде мемлекет бюджеттің тапшылығы арқылы ынталандарытын фискалды саясат жүргізеді де, өрлеу кезінде тежейтін фискалды саясаттың көмегімен құлдырау кезінде пайда болған тапшылық пен қарызды қаржыландырады. Бұл концепцияның кемшілігі: экономикалық циклдың құлдырау фазасы мен өрлеу фазасы бірдей болмауы мүмкін, яғни бюджеттің артықшылығы тапшылықты жаппай қалуы мүмкін.
3) Функционалды қаржы концепциясы - бұл концепцияның авторларының ойынша бюджетті баланстау екінші кезектегі мәселе. Мемлекеттің негізгі мақсаты - ұлттық экономиканы баланстау болуы керек
9.3 Қазақстан Республикасының мемелекеттік қарызы.
Мемлекеттің қарызының иелері: жеке сектор және егер мемлекеттің қарыздық міндеттемелерін сатып алса Ұлттық банк. Елдің сыртқы қарызының өсуі 2004 жылдан басталды. 2006 жылы 30,7 млрд. долларға өсті де 74 млрд. доллар болды. Қазақстанның ЖІӨ-нің көлемі 81 млрд.доллар болған. Қарыздың ЖІӨ-ге қатынасы = 91,4% (бұл өте қауіпті деңгей болды). 2008 жылдың бірінші жартысында мемлекеттік қарыз бен кепілдендірілген борыш 40 млрд. доллар болды, жеке сектордың қарызы 4 млрд. долларға өсті. 2008 жылдың басында банктердің борыштары - 45,95 млрд. доллар болып, мемлекеттің жалпы қарызының 47,5% құрады. Барлығы мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген борыш + мемлекет кепілдік бермеген борыш = 100 млрд. 623 млн. 300 мың. доллар болды. 2008 жылдың бірінші жартыжылдығында жан басына шаққандағы қарыз көлемі шамамен 6200 доллардан 6400 долларға дейін өсті.
Бюджеттің тапшылығы мен сыртқы қарыздың өсуі Қазақстан Республикасының банк жүйесінің қаржылық дағдарысқа ұшырауының негізгі себебптерінің бірі болды. Дағдарыстан шыққанмен Қазақстанның қарызының өсуі тоқтаған жоқ.