Файл: азастан республикасыны денсаулы сатау министрлігі аз мма жоары жне жоонан кейінгі мамандытар бойынша білім беру оудістемелік секциясы.doc

Асқынбаған жарықтарды емдеу

Жарықты операциямен нәтижелі емдеу бұдан 120 жыл бұрын басталды. Қазіргі уақытта жарықтар тек операциямен емделеді. Бұрынғы кезеңдерде бандаждар қолданылатын X - ғасырға дейін бандаж орнына қарапайым байламдар қолданылған. X - ғасырда Авиценна жарық қақпасын жабатын темір бандаж ұсынған. XIII ғасырда Гордон темір серіппелі аспап ұсынады. Бұдан кейінгі заманда Парижде бандаж жасайтын мамандар ұжымы құрылып олар бандаждың жапқыш жөргек, серіппе (пелот, пружина) және қосымша белбаулардан құралатын түрлерін шығарады.

Бандажды пайдалану өте ауыр асқынуларға әкеліп соғады: бандаж астындағы тері жарақаттанады, базданады, жарық қапшығы қажалады, қалындайды, тыртықтанады, жабысқақтанады, шап еттері жұқарады. Бандаж жарықтың түйілуінен, байлануынан сақтандырмайды. Қазіргі уақытта жарықты бандажбен емдеу қолданылмайды.

Жарықты хирургиялық операциямен емдеу көне заманнан бастап қолданылған (Гиппократ, Цельс). Орта ғасырларда жарықты операциямен емдеу дәрігерлік білімі жоқ "килді мамандармен" орындалатын болғандықтан ХVIII-ХІХ ғғ. өзінде операцияға алынғандардың 80-90% өлімге ұшыраған. Тек қана хирургияға асептика мен антисептика шаралары енгізілгеннен соң операциялардың нәтижесі жақсара түсті.

Операциямен емдеуге көрсеткіш және оған қарсы жағдайлар

а) Қарсы жағдайлар: өте жас, өте кәрі, өте толық науқастар (С.С. Юдин, 1927ж).

б) Операцияға көрсеткіш:

Жарықтың байлануы, қысылу қаупі, науқастың жұмыс қабілетінің төмендеуі, спортпен шұғылдануға кедергілік.

Іш қабырғасы жарықтарының асқынулары:

Жарыққа енген мүшенің қабынуы, орнына түспеуі, қысылуы, жарақаттануы, қатерлі ісікке айналуы және дәретінің қатуы.

Қабыну - инфекцияның тері арқылы жарық қапшығына жайылуы, екінші жолы - жарыққа енген ішкі мүшенің инфекциялануы. Мысалы, соқыр ішек өсіндісінің қабынуы, ішек перфорациясы, туберкулезі, іш қуысының қабынуы.

Жарықтың қабынуы жергілікті және жалпы көріністер береді.

Жалпы көріністер- дене қызуының көтерілуі, тамыр соғуының жиілуі, ішек-қарын жұмысының бұзылуы (іш кебуі, жел шықпауы, нәжіс жүрмеуі, лоқсу, құсу).

Жергілікті көріністер - жарық тұсының ауырсынуы, ісінуі, қызаруы, қызуы. Қабыну үрдісі басыла айналасындағы тіндермен жабысуы.

---

Жарықтың орнына түспеуі - толық немесе жартылай болады да дәрет жүрмеуіне және ішек, шарбы қысылуына себеп болады.

Копростаз науқастың жалпы жағдайын бұзады, жарық ісігін қатайтады. Копростаз консервативті тәсілмен емделеді.

Жарықтың қысылуы науқастардың 3-20%-де байқалатын өте қауіпті асқыну.

Жарық қапшығына енген мүше жарық қапшығының мойыны тұсында және жарық қақпасында қысылады. Қысылудың толық немесе жартылай (іргелі) және кері қарай жарық қапшығына енгені емес одан жоғарғы ішек бөлшегі қысымға шалдығатын түрлері бар.

Рихтердің атымен аталатын жартылай қабырғалық қысылуда ішектің шажырқайына қарсы бос қабырғасының қысылуын анықтау өте қиын. Бұл асқынуды кейде Литтре қысылуы деп те атайды.

Өте қаупті қысылу болып кері қарай қысылым түрі саналады. Өйткені некрозға жарық қабындағы емес, іш қуысындағы ішек бөлшегі ұшырайды. Сондықтан операция үстінде жарық қапшығы ішінде ішектің екі буыны анықталса іш қуысынан қысылудан, қансыраудан ішектің өлі үшінші буынын іздеу қажет.

Ретроградты қысылуды ең бірінші болып Шмидт (Schmidt, 1880 ж.) өлген адамның денесін тексергенде көріп хабарлаған.

Ретроградты қысылу деген терминді 1895 ж. Майдль (Maydl) ұсынған. Ол жарық ішінде соқыр ішек және жатыр өсінділерінің ретроградты қысылуын көрген. Ретроградты қысылған ішек ұзындығы 1 метрге жетуі мүмкін.

Жарықта ішек қысылу себептерін А.П.Крымов 2 топқа бөлген:

1) Жағдай туғызушы - аурудың жынысы, жасы, дене бұлшық еттерінің күші, жарық ерекшеліктері.

2) туғызушы - жарық қабындағы қабыну, тыртықтану, жарық қақпасының ерекшеліктері, іш қысымының жоғарылауы (іш кебуі, нәжіс жүрмеуі, жөтел, жылау, ауыр жұмыс).

Қысылған жарықтарда қысылған мүшеде қан айналымы бұзылады, оның әсерінен мүшенің некрозы басталады.

Қысылудың клиникасы жедел басталады. Бұған дейін орнына еніп тұратын ісік орнына түспейді, ішектің байлану көріністері - құсу, лоқсу, жел шықпау, дәрет жүрмеу, іш кебуі пайда болады.

Науқастың жалпы жағдайы ауырлайды - тамыр соғуы жиілейді, жағдайы нашарлайды, қан қысымы төмендейді, ентігу байқалады.

Қысылған жарықтар тек жедел операциямен емделеді.
Жарықтың қысылуын емдеу тарихы
Денені жансыздандырудың сапасыздығы және жараның іріндеп асқынуы салдарынан операциядан соңғы өлімнің жиілігі жүздеген жылдар бойы хирургияның дамуына кедергілік көрсеткен. Сондықтан да XIX ғ. аяғына дейін хирургтар қысылған жарықтарды келесі тәсілдермен емдеуді қолданған - ұма терісіне ауа, шарап егу сияқты дөрекі және қауіпті тәсілдер, денеден қайталап қан ағызу. Қан ағызу әсерінен есін жоғалтқан науқастың қысылған жарығын ішіне енгізу, жарық сақинасын жұмсарту үшін жылы ванна, қыздыру, ұйқы шақырғыш дәрілер (опий,

---

белена экстракты, белладоннадан клизма жасау) іш өткізетін тұздар, майлар т.б. тәсілдер қолданылған.

Тіптен жарығы түскен науқасты жоғарыдан төмен салбыратып аяғынан байлап қоятын.

П.И.Тиховтың (1914) мәліметтері бойынша ең бірінші шап жарығына операция Пьетро Франкомен ХVІІ ғ. орындалынған. Көп ғасырлар бойы жарықты қысатын тесікті кесу арнайы герниотом деп аталатын сайманмен орындалатын. 1723, 1727 жж. Пейрони (Peuronie), Рамдор (Ramdohr) жарықпен қысылып шіріген ішек резекциясын жасап ішектің ұштарын жалғауды орындаған. Купердің (Cooper, 1835ж.) ұсынысы бойынша қысылып шіріген ішекті емдегенде жасанды нәжіс жолы жасалған.

Тек Бильрот, Черни (Billroth, Cserni, 1880 ж.) жұмыстарынан соңғы кезенде некроздалған ішектің резекциясы жиі орындала басталған. Қысылған жарықты операциямен нәтижелі емдеуді Ресей мамандары арасында бірінші болып 1835 ж. И.Ф.Буш орындаған.

Жансыздандыру, асептика және антисептика тәсілдерінің дамуы жарық қысылуын операциямен емдеудің мүмкіндігін және операциямен емдеудің қажеттігін көрсетті. 1892 ж. А.Л.Кадьян бұдан былай жарықты қолмен салудың тоқтатылуының қажеттігін жазған.

Жарықтың жарақаттануы - науқас адамның құлағанында, жарық тұсынан ұрғанда жарық қапшығының немесе қапшық ішіндегі мүшенің жыртылуы, соғылуы байқалуы мүмкін.

---

1.1. ШАП ЖАРЫҚТАРЫ (Hernia inguinalis)

Шап жарығының түрлері. Анатомия эмбриологиялық мәліметтер. Шаптың қиғаш және түзу жарықтары. Шап жарықтарының көріністері. Аурудың диагнозы және сұрыптау диагнозі. Жарықты емдеу және оның нәтижелері
Өзінің атына сай шап жарығы шап арнасы тұсында, пупарт жалғамынан жоғарыда шап үш бұрышында орналасады. Жарықтың бұл түрі аталған орынның әлсіздігіне байланысты өте жиі кездеседі.

Шап үшбұрышынан өтетін ұрық түтігі немесе жатыр жалғамы осы тұста іш бетінің әлсізденуінің себебі болып, шап жарығының басталуына жағдай туғызады.

Шап жарықтары шеткі және орталық шап ойшықтары арқылы пайда болуы мүмкін.

Шеткі ойшық арқылы шығатын шап жарықтары қисық, қиғаш немесе түзу емес жарықтар деп аталады.

Орталық ойшық арқылы шығатын шап жарықтары ішкі немесе тік жарықтар деп аталады.

Анатомиялық және эмбриональдық әсерлерді анықтау үшін нәрестелердің ұрығының төмендеу үрдісінің маңызын түсіну қажет. 7 айлық эмбрионда шап арнасы жоқ. Ұрықтар ішпердеден тысқарыда бүйректер астында орналасады. Ұрықтарды төмен қарай бағыттаушы (gubernaculum testis) ұма терісінің түбіне жабысқан сіңір бар. Ұрықтар төмен қарай созылған ішперде бұтақшасымен (processus vaginalis peritonei) жабылған.

7 айға толған эмбрионда ұрықтар шап арнасының ішкі тесігіне дейін төмендейді. Одан соң біртіндеп бағыттаушы сіңір бойымен ұмаға түседі. Баланың туу кезеңінде ішперде бұтақшасы жабысып бітеледі. Ұрықтың беті ішперделі қапшықтың қалдығымен (tunica vaginalis testis) жабылады.

Кейде жоғарыда аталған облитерациялық үрдіс толық аяқталмай нәресте ішперде бұтағының ашық қалпында дүниеге келеді. Бұл сәтте туа пайда болатын шап жарығы немесе ұрық шемені кездеседі.

Егер ішперденің бұтағының облитерациясының жоқтығына қарамай ішкі мұшелер шап арнасына енбесе іштің суы осы ішперде қапшығына жиналып ауыспалы-қосылмалы шемен деп аталатын (hidrocele communicans) ауру дамиды (№ 2, 3 суреттер).
Шап арнасының анатомиясы

Арнаның ұзындығы 4-5 см. Ол жоғарыдан-төмен, арттан-алға, сырттан-ішке бағытталып іштің алдыңғы бетін тесіп өтеді. Еркектерде шап арнасы арқылы ұрық жолдары, қан, жүйке тамырлары және ұрықты көтеруші бұлшық еттер өтеді. Барлық аталған мүшелер фасциямен (fascia spermatica externa) жабылып ұрық жолын (funiculus spermaticus) құрайды (№ 1 сурет).

Әйелдерде шап арнасынан жатырдың жұмыр сіңірі өтеді.

Шап арнасының алдынғы бетін іштің сыртқы қиғаш бұлшық еті құрайды. Төменде апоневроздың жоғарғы және төменгі аяқтары шап сүйегіне байланып жарықтың жоғарғы тесігін құрайды.

---

Шап арнасының төрт қабырғасы бар: алдынғы-сыртқы қиғаш бұлшық етінің шандыры (апоневроз), артқы - көлденең фасция, жоғарғы - ішкі қиғаш бұлшық ет және көлденең бұлшық ет, төменгі - шап жалғамы.

Шап арнасының терең тесігі шаптың тысқары ойшығында (fossa inguinalis lateralis) орналасқан.

Кіндіктің орталық қыртысы төс шеміршегінен басталып кіндікке жетеді де ішпердені екі бөлшекте - оңға және солға бөледі.

Орталық қыртыстың екі жанында екі қосымша орталық кіндік қыртыстары, олардан шеткері тағыда екі сыртқы кіндік қыртыстары бар. Осы аталған үш қыртыстар арасында ішперденің ойшықтары орналасады.

Орталық және ортаңғы қыртыстар арасында қуықтан жоғарыда fjossae supervesicales, ортаңғы және сыртқы қыртыстар арасында fasciae inguinales mediales, шеткі қыртыстан тысқары - f. inguinales laterales орналаскан. Сыртқы ойшықта шап арнасының терең тесігі - antilus inguinales profundus орналасқан. Бұл жерден ұрық жолы өтеді және шаптың қиғаш жарығы осы жерден басталады.

Сонымен, қорыта айтқанда анатомия мен эмбриологияны білу жарық ауруының басталуына қажетті ерекшеліктердің маңызының зор екендігін анықтайды.

Шап жарығының түрлері
а) Сыртқы, қиғаш, түзу емес (hernia inguinalis obliqua, externa, indirecta) жарықтар аурудың ең жиікездесетін, туа біткен және жүре пайда болатын, бір адамның екі шабындада, көбінесе бір шабында басталатын түрі. Жарық шап өзегінің бағытымен жоғарыдан, арттан, сырттан, төменге, алға, ішке бағытталған. Ұрық жолы каналындағы ішперде бұтағы бітелмесе іштей басталатын жарық қездеседі. Бұл кезде ұрық жарық қабының ішінде орналасады.

Кейін басталған шап жарығында жарық қапшығы жаңадан пайда болады, ұрық қапшықтан тысқары орналасады.

Басталу кезіне сай жарықтың келесі түрлерін бөледі - егер шап арнасының сыртқы тесігі кеңіп, ол саусақтың ұшын ғана кіргізсе және жөтелдегі итеру синдромы анықталса шап арнасының кеңейуі деп аталады (dilatatio canalis inguinalis).

Жөтелгенде, күшенгенде шапта жұмсақ "ісіктің" пайда болуын жаңа басталған қиғаш жарықты (hernia inguinalis obliqua incipiens) атайды.

Егер шап арнасы кең созылса және жарықпен толы болса жартылай шап жарығы деп аталады (hernia inguinalis obliqua incomplecta).

Егер жарық ұмаға енсе – бұны ұма жарығы (h. inguinalis scrotalis) деп атайды.

Өте аумақты, ұманы толық толтыратын жарықтар hernia ingunalis scrotalis permagna деп аталады.

б) Ішкі түзу, тік шап жарығы – (hernia inguinalis directa interna) барлық жарық ауруларының 5-10% құрайды. Бұл жарықтардың бағыты тік, түзу, жоғарыдан, төмен. Олар ішкі шап ойшығында пайда болады. Көбінесе қартайған ер адамдарда кездеседі және шаптың екі бетінде де қатар байқалады, еш уақытта ұмаға жетпейді және іштен пайда болмайды. Ұрық жолдары жарық қапшығының сыртында және артында орналасады. Тік жарықтың ішіне ащы ішек, шарбы майы немесе қуық енеді.

---