Файл: Лекция Жеіл дегей (20 пай) ылымны азіргі оамдаы ролі мен маызын крсетііз.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 02.02.2024
Просмотров: 300
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
4. Зерттеудің әдіснамалық негізін құрайтын бөліктерін тізімдеп жазыңыз
және талдаңыз.
Зерттеудің әдіснамалық негізін құраушы бӛліктерінің байланыс үлгісі
Мәселені анықтау Формалды: Алдын ала Аналог Жаңарту Диалектика Экстраполяция Морфология Бөліну Агрегация Зерттеу мәселесі Формалды емес: Болжам Феномен Консенсус Тәжірибе Зерттеу режимі Индуктивті Дедуктивті Стратегия Пікір жинау Эмпирика Мұрағат Аналитика Қамтылу Жеке Топтық Сауалнама Делфи Сұхбат Ми шабуыл Техникалар: Формалды, Формалды емес Case Сала Бақылау Бақылау Бақылау Бақылау Зертхана Модельдеу Бақылау Бастапқы Қосымша контент үлгі сканерлеу сканерлеу Физикалық ӛзгеруді Бақылау Ішкі логикалық Математик алық моделдеу Философиял ық аргументтеу
I. Мәселені анықтау (Problem Finding) - бұл зерттеудің әдіснамалық бөлімі проблеманы немесе мәселені анықтауға бағытталған екі тәсілдер жиынтығынан құралады: формалды тәсілдер және формалды емес тәсілдер.
Формалды тәсілдерге ресми танылған тәсілдер жатады, олар: Алдын-ала зерттеу тәсілі (Prior research) - теорияның пайда болуына әкелетін индуктивті фактілерді табу және дедуктивті теорияны сынау арқылы жүзеге асады.
Аналогтық әдіс (Analog method) – бұл әдісте бір саладағы зерттеу сұрақтарын қалыптастыру үшін бір проблемалық аймақта алған білімді пайдалану жүзеге асады. Яғни аналог ол тек бір немесе дара мәселеге бағытталуды білдіреді.
Жаңарту (Renovation) - теорияның ақаулы компоненттерін жаңасына ауыстыру. Бұл құрылымдық талдауды, яғни жүйенің ақаулы бөлігін табу үшін диагноз қоюды қажет етеді.
Диалектикалық әдіс (Dialectic method) – мәселенің даму заңдылықтары негізінде қолданыстағы теорияны жоққа шығаруға, нақтылауға немесе жоюға қарсы даму жоспарларын құру әдісі. Яғни бұл әдісте теорияға қарсы қарама-қайшылықтарды анықтайсыз және оны алдын алу бойынша даму жоспарларын құрасыз. Экстраполяция (Extrapolation) - болашаққа тұрақты тенденциялар негізінде кеңейту немесе болжам жасау әдісі. Мысалы соңғы 10 жылдық мәліметтер негізінде, математикалық функция құру арқылы, алдағы 3-5 жылға болжам жасауға болады.
Тератологиялық талдау (Teratological analysis) - экстраполяцияға ұқсас, бірақ тұрақсыз үрдістерді немесе күтпеген болашақтарды қамтиды. Яғни бұл болжамдау әдісінде тенденциялар мен қатар табиғи болуы мүмкін ақаулар да ескеріледі. Морфология әдісі (Morphology) - күрделі немесе комплекстік проблемаларды шешу үшін комбинациялық мүмкіндіктерді формализациялау әдісі. Бұл әдіс күрделі мәселені шешу үшін бірнеше әдістерді біріктіруге және құрылысы мен формасын зерттеуге бағытталады. Бӛліну - проблемаларды құрамдас бөліктерге бөлу. Яғни мәселені бөліп қарастыру арқылы оны жеке жеке бөлшектерін зерттеу әдісі.
Дихотомия - мәселені иә немесе жоқ деп жауап беруге болатын сұрақтарға бөлу. Оған мысал ретінде ағындық диаграмма, желілік талдау, алгоритмдер және компьютерлік бағдарламалау жатады. Агрегация - зерттеу нәтижелерін жинақтап, оларды күрделі мәселелерге қолдану. Мысалы - енгізу нәтижелерін талдауды, пайдалылық теориясын және мотивациялық теорияны басқару тиімділігін өлшеуге қолдану.
Формалды емес тәсілдер ресми емес түрде қолданылуы мүмкін: Болжам жасау әдісі (conjecture)- бұл түйсікке немесе интуицияға негізделген мәселені анықтау әдісі. Феноменология әдісі – феномен немесе ерекше құбылыс тудыруына негізделген зерттеу проблемаларын анықтау әдісі, мысалы, компьютерлер, конгломераттар, экологизм, т.б. Консенсус - проблема бар деген топтық келісім немесе ортақ шешім. Тәжірибелік - Мәселенің қайталануын болдырмау тәсілдерін іздестіру, мысалы, сот процестері, өтімділік мәселесі, тұтынушы шағымдары.
II. Зерттеу мәселесі (Research problem) Зерттеу мәселесіне қойылатын міндет келесідей, ол ең алдымен:
1. дұрыс анықталуы керек,
2. шешілуі мүмкін мәселелер қойылу керек,
3. шешім қоршаған ортаға қолданыла алатындай етіп жасалған ортамен қисынды түрде байланыстырылуы керек
4. бұрыннан бар білім деңгейімен тексерілген, яғни бұрын шешілмеген мәселе болуы керек,
5. қоғамның дамуына әлеуетті елеулі үлесі бар болуы керек.
Зерттеу мәселесін анықтаудағы тӛмендегі кемшіліктер алдын алынуы керек: - мәселені дұрыс көрсетпеу; - нормативті сипаттаманы шатастыру қателіктері; - өткен немесе болашақ проблемаларды қазіргі кезде қолдану; - зерттеу жұмыстарында студенттерді іскер адамдардың мінез-құлқын зерттеу үшін пайдалану; - шешілмейтін мәселені анықтау, мысалы, «кәсіпкерлер проблемаларын қалай шешеді» деген сияқты қате зерттеу мәселесі. III. Зерттеу режимі (Research Mode) Зерттеуші әдістердің салдарын түсіну үшін олардың қандай режимде екенін білу қажет. Зерттеу екі түрлі режимі бар олар: индукция және дедукцияға негізделген зерттеу режимі. Индукция режимінде: теорияны қалыптастыру процесі жүреді, жеке бөліктерден немсе фактілерден жалпылауға дейін жүреді. Индукция режимінде келесідей сұрақтарға жауап ізделінеді, мысалы, қайда, кім, неге, қалай және не? Бұл жерде ең бастысы субъективті, яғни тек өз теорияларыңыз бен пікірлеріңізге негізделген теориялардан аулақ болыңыз. Дедукция режимінде: теорияны тестілеу процесі жүреді, теориядан гипотезаны тестілеу жүреді, яғни жалпыдан нақтыға дейін. Дедукция режимінде келесідей сұрақтарға жауап ізделінеді: «ол жұмыс істей ме?», «бұл жақсы идея ма?», «адамдар қалай ойлайды?», «ол жақсы жұмыс жасайды ма, жоқ па?», «біз мұны істесек, ол бола ма?».
IV. Зерттеу стратегиясы (Research Strategy) Зерттеу әдістемесі теорияны құру немесе проблемаларды шешу кезінде қолданылатын стратегиялардан тұрады. Зерттеу стратегиясы - деректердің сипатына, деректерді алу процесіне және генерациялау немесе сынау теориясына деген көзқарасымызды білдіреді. Зерттеу стратегияларына келесілер жатады: 1)пікір жинау стратегиялары; 2)эмпирикалық зерттеу; 3)мұрағаттық зерттеу; 4)аналитикалық зерттеу. 1)Пікір жинау стратегиялары – ол жеке тұлғалардың немесе топтардың пікірлерін немесе бағалауларын қамтиды. Бұл стратегияда нақты фактілерге тікелей бақылау болмайды және келесідей пікір жинау әдістері қолданылады: сауалнамалар, сұхбаттар, делфи әдісі (топтық пікірлер жинау әдісі) және ми шабуылы. 2)Эмпирикалық зерттеу стратегиясы – бұл процесті бақылау немесе тәжірибеге негізделген стратегия. Ол фактілерге тікелей қол жеткізу арқылы жүзеге асырылады. Бұл стратегияда зерттеуші құбылыстарды бастан кешіреді немесе оқиғаларға куә болады. Бұл стратегия мыналарды қамтиды: Кейстік (жеке жағдайды) зерттеу – бұл жеке бір оқиға немесе жағдайды зерттеуді қамтиды. Салалық зерттеу – бір саланы қамтыған тәжірибелік зерттеу. Бұл зерттеуде деректерді жинау мен талдаудың құрылымы мен әдісі арнайы алдын ала белгіленеді. Зертханалық зерттеу – арнайы ортада эксперименттік жобалау мен бақылау жүргізуді қамтиды. Мысалы: модель құру. 3)Мұрағаттық зерттеу – бұл зерттеу жазылған немесе құжат түріндегі фактілер мен мәліметтерге негізделеді. Мұрағаттық зерттеу мыналарды қамтиды: Бастапқы деректер - түпнұсқа немесе оригинал құжаттар, мысалы, шот-фактуралар, сатып алуға тапсырыс. Қосымша деректер - бұл журналдар, кітаптар, қаржылық есептер. Физикалық деректер – мысалы саусақ іздері, топырақтың эрозиясы, қандағы қанттың құрамының өзгеру деректері және т.б. Физикалық деректерді анықтаудың техникалық құралдарына: сканерлеу, байқау, іріктеу және мазмұнды талдау, яғни жазбаша немесе ауызша байланысты бағалаудың ресми әдістері жатады. 4)Аналитикалық зерттеу – бұл зерттеушінің ішкі логикасына негізделген стратегиясы. Ол индуктивті және дедуктивті аргументтеуден тұрады. Индуктивті аргумент - нақтыдан жалпыға, толық емес мәліметтерден жалпылау немесе жеткіліксіз дәлелдерден қорытынды шығаруды қамтиды. Оның ережелері: келісім, айырмашылық, бірлескен келісім және айырмашылық, қалдықтар және қатарлас өзгерулер (яғни, корреляцияланған) болуы мүмкін. Дедуктивті аргумент - жалпыдан нақтыға дейін. Бұл жерде силлогизмді қолданса болады, яғни субъективті жүйедегі кесімді екі пікірден жаңа үшінші тұжырым шығару.
V. Формальды әдістерге мыналар жатады: математикалық логика, математикалық модельдеу, ұйымдастырудың формальды әдістері (схема, желілік талдау, шешім қабылдау ағаштары, алгоритмдер және эвристика). VI.Формалды емес әдістерге: философиялық дәлел, сценарий, диалектика (толық әзірленген дәлел және қарсы дәлел), дихотомиялық әдіс (иә немесе жоқ) және тератологиялық әдіс (гипотезаларды ұтымдылық шегінен тыс тұжырымдау) жатады.
3 деңгейлі сұрақтар
5. Зерттеу мәселесіне қойылатын негізгі міндеттерді анықтаңыз және
мүмкіндіктерін бағалаңыз.
Зерттеу мәселесі (Research problem) Зерттеу мәселесіне қойылатын міндет келесідей, ол ең алдымен:
1. дұрыс анықталуы керек,
2. шешілуі мүмкін мәселелер қойылу керек,
3. шешім қоршаған ортаға қолданыла алатындай етіп жасалған ортамен қисынды түрде байланыстырылуы керек
4. бұрыннан бар білім деңгейімен тексерілген, яғни бұрын шешілмеген мәселе болуы керек,
5. қоғамның дамуына әлеуетті елеулі үлесі бар болуы керек.
Зерттеу мәселесін анықтаудағы тӛмендегі кемшіліктер алдын алынуы керек: - мәселені дұрыс көрсетпеу; - нормативті сипаттаманы шатастыру қателіктері; - өткен немесе болашақ проблемаларды қазіргі кезде қолдану; - зерттеу жұмыстарында студенттерді іскер адамдардың мінез-құлқын зерттеу үшін пайдалану; - шешілмейтін мәселені анықтау, мысалы, «кәсіпкерлер проблемаларын қалай шешеді» деген сияқты қате зерттеу мәселесі.
№10 Зерттеу мақсаты, міндеттері және гипотезалары
1 деңгейлі сұрақтар
1. Ғылыми зерттеу мақсатын құрудың мәні мен маңызын ашып
кӛрсетіңіз.
Мақсат қою адамның кез-келген іс-әрекетінің ең маңызды сипаты екені белгілі. Ал зерттеулерде мақсат қою - зерттелетін мәселе тұрғысынан нақты шындықты қалыптасқан жағдайдан жаңа жағдайға, қажетті күйге немесе қалаған болашаққа айналдыру жолдары бойынша ең оңтайлы және таңдаулы бағытты білдіреді. Сонымен, зерттеудің мақсаты - ғылыми ізденістің жалпы қорытындысы немесе аралық нәтижелері туралы ақылға қонымды идеяның жүзеге асырылу бағыты. Шын мәнінде мақсатта - зерттеудің негізгі себебі кӛрініс табады. Сондықтан мақсатты қысқаша, дәл және мағыналық тұрғыдан ӛте сыйымды әрі қарапайым тұжырымдау керек. Әдетте, мақсатты анықтау зерттеушіге ӛзінің ғылыми жұмысының атауын, тақырыбын нақтылауға мүмкіндік береді. Сондықтан, диссертациялардағы зерттеу мақсаты ретінде зерттеу нәтижесінде алынуы тиіс ғылыми нәтиже, әдетте, ең жалпыланған түрде тұжырымдалуы тиіс. Мысалы, А.Новиковтың әртүрлі диссертациялық кеңестерде қорғалған жүзден астам кандидаттық диссертацияларының материалдарын талдау диссертациялық зерттеудің барлық немесе аз дұрыс тұжырымдалған мақсаттары бір параграфта тізімделуге болатын тұжырымдардың ӛте аз санына дейін азайтылғандығын кӛрсетеді.
Мақсаттарды құрастыру бойынша А.Новиковтың үлгілік жинақтарын келесідей тізімдесе болады[6]: - _ _ _ _ _ _ (бір нәрсенің) қалыптасуының (тәрбиелеудің, дамытудың) педагогикалық немесе ғылыми-әдістемелік (ұйымдастырушылықпедагогикалық, әлеуметтік-педагогикалық және т.б.) негіздерін дамыту; - _ _ _ _ _ _ (бір нәрсені) қалыптастырудың (тәрбиелеудің, дамытудың) педагогикалық (дидактикалық, әдіснамалық) шарттарын (алғышарттары мен шарттарын) сәйкестендіру, негіздеу және эксперименталды тексеру ...; - _ _ _ _ _ _ (бір құбылыстың немесе феноменнің) мазмұнын, формаларын, әдістері мен құралдарын негіздеу ...; - _ _ _ _ _ _ (бір құбылыстың немесе феноменнің) қалыптастыру әдістемесін (әдіснамалық жүйені) немесе, мысалы, кӛрнекі құралдар жүйесін _ _ _ _ _ _ (қалай? Қашан? Не үшін?) қолдану әдісін жасау; - педагогикалық (дидактикалық) құралдарды (құралдар жүйесін) анықтау және дамыту ... - тек оқу құралдары мағынасында ғана емес - оқу құралдары, TSO және т.б .; - _ _ _ _ _ _ (бір нәрсенің) теориялық моделін жасау; немесе - талаптарды, критерийлерді әзірлеу; немесе педагогикалық негіздеме, мысалы мақсат, «Студенттердің ойын арқылы танымдық белсенділігін арттырудың теориялық моделін жасау» .
Сонымен қатар зерттеу мақсаттары белгілі талаптарға сәйкес болуы керек. SMART мақсаттар - бұл құрылым мен тартылуға мүмкіндік беретін параметрлер бойынша қойылған мақсаттар мен міндеттердің жиынтығы.
SMART мақсат қою нақты кезеңдерге және қойылған мақсаттарға жетудің болжамды уақыт кестесімен белгілі бір мақсатқа тексерілетін траекторияны жасайды. SMART - бұл қысқартылған сӛз:
• S – ерекше (Specific)
• М – ӛлшенетін (Measurable)
• А - қол жетімді (Achievable) •
R – сәйкес (Relevant)
• T- уақытқа негізделген (Time-based)
2. Зерттеу мақсатына сәкес міндеттердің қойылымын сипаттап кӛрсетіңіз.
Зерттеудің қисындылығын кӛрсете отырып, ғалым бірқатар жеке зерттеу міндеттерін тұжырымдайды, олар мақсатқа жету үшін не істеу керектігі туралы түсінік беруі қажет. Мұндай міндеттерді немесе тапсырмаларды салыстырмалы түрде аз дегенде бес-алтыдан бӛлу ұсынылады. Мысалы, В.П. Давыдов бойынша: Бірінші міндет, әдетте, зерттелетін объектінің мәнін, табиғатын, құрылымын анықтауға, нақтылауға, тереңдетуге, әдістемелік негіздеуге және т.б. байланысты; екіншісі - зерттеу объектісінің нақты жағдайын, оның даму динамикасы мен ішкі қайшылықтарын талдау; үшіншісі - оны түрлендіру әдістерімен, экспериментальды тексеру; тӛртіншісі - тиімділікті арттыру жолдары мен құралдарын анықтаумен, зерттелетін құбылысты, процесті жетілдірумен, яғни жұмыстың қолданбалы аспектілерімен, бесіншісі - зерттелетін объектінің даму болжамымен немесе практикалық ұсыныстарды әзірлеумен байланысты болуы қажет. Сонымен қатар, В.И. Загвязинский, психологиялық-педагогикалық зерттеулерде үш топ міндеттерін бӛліп алған дұрыс кӛреді. Кӛбінесе міндеттер топтарының біріншісі - тарихи және диагностикалық - мәселенің тарихы мен қазіргі жағдайын зерттеуге, тұжырымдамаларды анықтауға немесе нақтылауға, зерттеудің жалпы ғылыми және психологиялықпедагогикалық негіздеріне; екіншісі - міндеттердің теориялық-модельдеу тобы - зерттелетін құрылым, мән, факторлар, құрылым моделі, функциялары мен оны түрлендіру әдістері туралы; үшіншісі - іс жүзінде ӛзгермелі міндеттер тобы - педагогикалық процесті ұтымды ұйымдастырудың әдістері, әдістері мен құралдарын жасау және қолдану, оны ұсынылатын қайта құру, сонымен қатар практикалық ұсыныстарды әзірлеу. Ұсынылған тәсілдер бірбіріне қайшы келмейді, тек ғылыми проблемаларды анықтауға ұсынылған зерттеудің логикасына, оның объектісіне, тақырыбына және мақсатына негізделген қатаң түрде қарау керек екендігін баса айтады.
және талдаңыз.
Зерттеудің әдіснамалық негізін құраушы бӛліктерінің байланыс үлгісі
Мәселені анықтау Формалды: Алдын ала Аналог Жаңарту Диалектика Экстраполяция Морфология Бөліну Агрегация Зерттеу мәселесі Формалды емес: Болжам Феномен Консенсус Тәжірибе Зерттеу режимі Индуктивті Дедуктивті Стратегия Пікір жинау Эмпирика Мұрағат Аналитика Қамтылу Жеке Топтық Сауалнама Делфи Сұхбат Ми шабуыл Техникалар: Формалды, Формалды емес Case Сала Бақылау Бақылау Бақылау Бақылау Зертхана Модельдеу Бақылау Бастапқы Қосымша контент үлгі сканерлеу сканерлеу Физикалық ӛзгеруді Бақылау Ішкі логикалық Математик алық моделдеу Философиял ық аргументтеу
I. Мәселені анықтау (Problem Finding) - бұл зерттеудің әдіснамалық бөлімі проблеманы немесе мәселені анықтауға бағытталған екі тәсілдер жиынтығынан құралады: формалды тәсілдер және формалды емес тәсілдер.
Формалды тәсілдерге ресми танылған тәсілдер жатады, олар: Алдын-ала зерттеу тәсілі (Prior research) - теорияның пайда болуына әкелетін индуктивті фактілерді табу және дедуктивті теорияны сынау арқылы жүзеге асады.
Аналогтық әдіс (Analog method) – бұл әдісте бір саладағы зерттеу сұрақтарын қалыптастыру үшін бір проблемалық аймақта алған білімді пайдалану жүзеге асады. Яғни аналог ол тек бір немесе дара мәселеге бағытталуды білдіреді.
Жаңарту (Renovation) - теорияның ақаулы компоненттерін жаңасына ауыстыру. Бұл құрылымдық талдауды, яғни жүйенің ақаулы бөлігін табу үшін диагноз қоюды қажет етеді.
Диалектикалық әдіс (Dialectic method) – мәселенің даму заңдылықтары негізінде қолданыстағы теорияны жоққа шығаруға, нақтылауға немесе жоюға қарсы даму жоспарларын құру әдісі. Яғни бұл әдісте теорияға қарсы қарама-қайшылықтарды анықтайсыз және оны алдын алу бойынша даму жоспарларын құрасыз. Экстраполяция (Extrapolation) - болашаққа тұрақты тенденциялар негізінде кеңейту немесе болжам жасау әдісі. Мысалы соңғы 10 жылдық мәліметтер негізінде, математикалық функция құру арқылы, алдағы 3-5 жылға болжам жасауға болады.
Тератологиялық талдау (Teratological analysis) - экстраполяцияға ұқсас, бірақ тұрақсыз үрдістерді немесе күтпеген болашақтарды қамтиды. Яғни бұл болжамдау әдісінде тенденциялар мен қатар табиғи болуы мүмкін ақаулар да ескеріледі. Морфология әдісі (Morphology) - күрделі немесе комплекстік проблемаларды шешу үшін комбинациялық мүмкіндіктерді формализациялау әдісі. Бұл әдіс күрделі мәселені шешу үшін бірнеше әдістерді біріктіруге және құрылысы мен формасын зерттеуге бағытталады. Бӛліну - проблемаларды құрамдас бөліктерге бөлу. Яғни мәселені бөліп қарастыру арқылы оны жеке жеке бөлшектерін зерттеу әдісі.
Дихотомия - мәселені иә немесе жоқ деп жауап беруге болатын сұрақтарға бөлу. Оған мысал ретінде ағындық диаграмма, желілік талдау, алгоритмдер және компьютерлік бағдарламалау жатады. Агрегация - зерттеу нәтижелерін жинақтап, оларды күрделі мәселелерге қолдану. Мысалы - енгізу нәтижелерін талдауды, пайдалылық теориясын және мотивациялық теорияны басқару тиімділігін өлшеуге қолдану.
Формалды емес тәсілдер ресми емес түрде қолданылуы мүмкін: Болжам жасау әдісі (conjecture)- бұл түйсікке немесе интуицияға негізделген мәселені анықтау әдісі. Феноменология әдісі – феномен немесе ерекше құбылыс тудыруына негізделген зерттеу проблемаларын анықтау әдісі, мысалы, компьютерлер, конгломераттар, экологизм, т.б. Консенсус - проблема бар деген топтық келісім немесе ортақ шешім. Тәжірибелік - Мәселенің қайталануын болдырмау тәсілдерін іздестіру, мысалы, сот процестері, өтімділік мәселесі, тұтынушы шағымдары.
II. Зерттеу мәселесі (Research problem) Зерттеу мәселесіне қойылатын міндет келесідей, ол ең алдымен:
1. дұрыс анықталуы керек,
2. шешілуі мүмкін мәселелер қойылу керек,
3. шешім қоршаған ортаға қолданыла алатындай етіп жасалған ортамен қисынды түрде байланыстырылуы керек
4. бұрыннан бар білім деңгейімен тексерілген, яғни бұрын шешілмеген мәселе болуы керек,
5. қоғамның дамуына әлеуетті елеулі үлесі бар болуы керек.
Зерттеу мәселесін анықтаудағы тӛмендегі кемшіліктер алдын алынуы керек: - мәселені дұрыс көрсетпеу; - нормативті сипаттаманы шатастыру қателіктері; - өткен немесе болашақ проблемаларды қазіргі кезде қолдану; - зерттеу жұмыстарында студенттерді іскер адамдардың мінез-құлқын зерттеу үшін пайдалану; - шешілмейтін мәселені анықтау, мысалы, «кәсіпкерлер проблемаларын қалай шешеді» деген сияқты қате зерттеу мәселесі. III. Зерттеу режимі (Research Mode) Зерттеуші әдістердің салдарын түсіну үшін олардың қандай режимде екенін білу қажет. Зерттеу екі түрлі режимі бар олар: индукция және дедукцияға негізделген зерттеу режимі. Индукция режимінде: теорияны қалыптастыру процесі жүреді, жеке бөліктерден немсе фактілерден жалпылауға дейін жүреді. Индукция режимінде келесідей сұрақтарға жауап ізделінеді, мысалы, қайда, кім, неге, қалай және не? Бұл жерде ең бастысы субъективті, яғни тек өз теорияларыңыз бен пікірлеріңізге негізделген теориялардан аулақ болыңыз. Дедукция режимінде: теорияны тестілеу процесі жүреді, теориядан гипотезаны тестілеу жүреді, яғни жалпыдан нақтыға дейін. Дедукция режимінде келесідей сұрақтарға жауап ізделінеді: «ол жұмыс істей ме?», «бұл жақсы идея ма?», «адамдар қалай ойлайды?», «ол жақсы жұмыс жасайды ма, жоқ па?», «біз мұны істесек, ол бола ма?».
IV. Зерттеу стратегиясы (Research Strategy) Зерттеу әдістемесі теорияны құру немесе проблемаларды шешу кезінде қолданылатын стратегиялардан тұрады. Зерттеу стратегиясы - деректердің сипатына, деректерді алу процесіне және генерациялау немесе сынау теориясына деген көзқарасымызды білдіреді. Зерттеу стратегияларына келесілер жатады: 1)пікір жинау стратегиялары; 2)эмпирикалық зерттеу; 3)мұрағаттық зерттеу; 4)аналитикалық зерттеу. 1)Пікір жинау стратегиялары – ол жеке тұлғалардың немесе топтардың пікірлерін немесе бағалауларын қамтиды. Бұл стратегияда нақты фактілерге тікелей бақылау болмайды және келесідей пікір жинау әдістері қолданылады: сауалнамалар, сұхбаттар, делфи әдісі (топтық пікірлер жинау әдісі) және ми шабуылы. 2)Эмпирикалық зерттеу стратегиясы – бұл процесті бақылау немесе тәжірибеге негізделген стратегия. Ол фактілерге тікелей қол жеткізу арқылы жүзеге асырылады. Бұл стратегияда зерттеуші құбылыстарды бастан кешіреді немесе оқиғаларға куә болады. Бұл стратегия мыналарды қамтиды: Кейстік (жеке жағдайды) зерттеу – бұл жеке бір оқиға немесе жағдайды зерттеуді қамтиды. Салалық зерттеу – бір саланы қамтыған тәжірибелік зерттеу. Бұл зерттеуде деректерді жинау мен талдаудың құрылымы мен әдісі арнайы алдын ала белгіленеді. Зертханалық зерттеу – арнайы ортада эксперименттік жобалау мен бақылау жүргізуді қамтиды. Мысалы: модель құру. 3)Мұрағаттық зерттеу – бұл зерттеу жазылған немесе құжат түріндегі фактілер мен мәліметтерге негізделеді. Мұрағаттық зерттеу мыналарды қамтиды: Бастапқы деректер - түпнұсқа немесе оригинал құжаттар, мысалы, шот-фактуралар, сатып алуға тапсырыс. Қосымша деректер - бұл журналдар, кітаптар, қаржылық есептер. Физикалық деректер – мысалы саусақ іздері, топырақтың эрозиясы, қандағы қанттың құрамының өзгеру деректері және т.б. Физикалық деректерді анықтаудың техникалық құралдарына: сканерлеу, байқау, іріктеу және мазмұнды талдау, яғни жазбаша немесе ауызша байланысты бағалаудың ресми әдістері жатады. 4)Аналитикалық зерттеу – бұл зерттеушінің ішкі логикасына негізделген стратегиясы. Ол индуктивті және дедуктивті аргументтеуден тұрады. Индуктивті аргумент - нақтыдан жалпыға, толық емес мәліметтерден жалпылау немесе жеткіліксіз дәлелдерден қорытынды шығаруды қамтиды. Оның ережелері: келісім, айырмашылық, бірлескен келісім және айырмашылық, қалдықтар және қатарлас өзгерулер (яғни, корреляцияланған) болуы мүмкін. Дедуктивті аргумент - жалпыдан нақтыға дейін. Бұл жерде силлогизмді қолданса болады, яғни субъективті жүйедегі кесімді екі пікірден жаңа үшінші тұжырым шығару.
V. Формальды әдістерге мыналар жатады: математикалық логика, математикалық модельдеу, ұйымдастырудың формальды әдістері (схема, желілік талдау, шешім қабылдау ағаштары, алгоритмдер және эвристика). VI.Формалды емес әдістерге: философиялық дәлел, сценарий, диалектика (толық әзірленген дәлел және қарсы дәлел), дихотомиялық әдіс (иә немесе жоқ) және тератологиялық әдіс (гипотезаларды ұтымдылық шегінен тыс тұжырымдау) жатады.
3 деңгейлі сұрақтар
5. Зерттеу мәселесіне қойылатын негізгі міндеттерді анықтаңыз және
мүмкіндіктерін бағалаңыз.
Зерттеу мәселесі (Research problem) Зерттеу мәселесіне қойылатын міндет келесідей, ол ең алдымен:
1. дұрыс анықталуы керек,
2. шешілуі мүмкін мәселелер қойылу керек,
3. шешім қоршаған ортаға қолданыла алатындай етіп жасалған ортамен қисынды түрде байланыстырылуы керек
4. бұрыннан бар білім деңгейімен тексерілген, яғни бұрын шешілмеген мәселе болуы керек,
5. қоғамның дамуына әлеуетті елеулі үлесі бар болуы керек.
Зерттеу мәселесін анықтаудағы тӛмендегі кемшіліктер алдын алынуы керек: - мәселені дұрыс көрсетпеу; - нормативті сипаттаманы шатастыру қателіктері; - өткен немесе болашақ проблемаларды қазіргі кезде қолдану; - зерттеу жұмыстарында студенттерді іскер адамдардың мінез-құлқын зерттеу үшін пайдалану; - шешілмейтін мәселені анықтау, мысалы, «кәсіпкерлер проблемаларын қалай шешеді» деген сияқты қате зерттеу мәселесі.
№10 Зерттеу мақсаты, міндеттері және гипотезалары
1 деңгейлі сұрақтар
1. Ғылыми зерттеу мақсатын құрудың мәні мен маңызын ашып
кӛрсетіңіз.
Мақсат қою адамның кез-келген іс-әрекетінің ең маңызды сипаты екені белгілі. Ал зерттеулерде мақсат қою - зерттелетін мәселе тұрғысынан нақты шындықты қалыптасқан жағдайдан жаңа жағдайға, қажетті күйге немесе қалаған болашаққа айналдыру жолдары бойынша ең оңтайлы және таңдаулы бағытты білдіреді. Сонымен, зерттеудің мақсаты - ғылыми ізденістің жалпы қорытындысы немесе аралық нәтижелері туралы ақылға қонымды идеяның жүзеге асырылу бағыты. Шын мәнінде мақсатта - зерттеудің негізгі себебі кӛрініс табады. Сондықтан мақсатты қысқаша, дәл және мағыналық тұрғыдан ӛте сыйымды әрі қарапайым тұжырымдау керек. Әдетте, мақсатты анықтау зерттеушіге ӛзінің ғылыми жұмысының атауын, тақырыбын нақтылауға мүмкіндік береді. Сондықтан, диссертациялардағы зерттеу мақсаты ретінде зерттеу нәтижесінде алынуы тиіс ғылыми нәтиже, әдетте, ең жалпыланған түрде тұжырымдалуы тиіс. Мысалы, А.Новиковтың әртүрлі диссертациялық кеңестерде қорғалған жүзден астам кандидаттық диссертацияларының материалдарын талдау диссертациялық зерттеудің барлық немесе аз дұрыс тұжырымдалған мақсаттары бір параграфта тізімделуге болатын тұжырымдардың ӛте аз санына дейін азайтылғандығын кӛрсетеді.
Мақсаттарды құрастыру бойынша А.Новиковтың үлгілік жинақтарын келесідей тізімдесе болады[6]: - _ _ _ _ _ _ (бір нәрсенің) қалыптасуының (тәрбиелеудің, дамытудың) педагогикалық немесе ғылыми-әдістемелік (ұйымдастырушылықпедагогикалық, әлеуметтік-педагогикалық және т.б.) негіздерін дамыту; - _ _ _ _ _ _ (бір нәрсені) қалыптастырудың (тәрбиелеудің, дамытудың) педагогикалық (дидактикалық, әдіснамалық) шарттарын (алғышарттары мен шарттарын) сәйкестендіру, негіздеу және эксперименталды тексеру ...; - _ _ _ _ _ _ (бір құбылыстың немесе феноменнің) мазмұнын, формаларын, әдістері мен құралдарын негіздеу ...; - _ _ _ _ _ _ (бір құбылыстың немесе феноменнің) қалыптастыру әдістемесін (әдіснамалық жүйені) немесе, мысалы, кӛрнекі құралдар жүйесін _ _ _ _ _ _ (қалай? Қашан? Не үшін?) қолдану әдісін жасау; - педагогикалық (дидактикалық) құралдарды (құралдар жүйесін) анықтау және дамыту ... - тек оқу құралдары мағынасында ғана емес - оқу құралдары, TSO және т.б .; - _ _ _ _ _ _ (бір нәрсенің) теориялық моделін жасау; немесе - талаптарды, критерийлерді әзірлеу; немесе педагогикалық негіздеме, мысалы мақсат, «Студенттердің ойын арқылы танымдық белсенділігін арттырудың теориялық моделін жасау» .
Сонымен қатар зерттеу мақсаттары белгілі талаптарға сәйкес болуы керек. SMART мақсаттар - бұл құрылым мен тартылуға мүмкіндік беретін параметрлер бойынша қойылған мақсаттар мен міндеттердің жиынтығы.
SMART мақсат қою нақты кезеңдерге және қойылған мақсаттарға жетудің болжамды уақыт кестесімен белгілі бір мақсатқа тексерілетін траекторияны жасайды. SMART - бұл қысқартылған сӛз:
• S – ерекше (Specific)
• М – ӛлшенетін (Measurable)
• А - қол жетімді (Achievable) •
R – сәйкес (Relevant)
• T- уақытқа негізделген (Time-based)
2. Зерттеу мақсатына сәкес міндеттердің қойылымын сипаттап кӛрсетіңіз.
Зерттеудің қисындылығын кӛрсете отырып, ғалым бірқатар жеке зерттеу міндеттерін тұжырымдайды, олар мақсатқа жету үшін не істеу керектігі туралы түсінік беруі қажет. Мұндай міндеттерді немесе тапсырмаларды салыстырмалы түрде аз дегенде бес-алтыдан бӛлу ұсынылады. Мысалы, В.П. Давыдов бойынша: Бірінші міндет, әдетте, зерттелетін объектінің мәнін, табиғатын, құрылымын анықтауға, нақтылауға, тереңдетуге, әдістемелік негіздеуге және т.б. байланысты; екіншісі - зерттеу объектісінің нақты жағдайын, оның даму динамикасы мен ішкі қайшылықтарын талдау; үшіншісі - оны түрлендіру әдістерімен, экспериментальды тексеру; тӛртіншісі - тиімділікті арттыру жолдары мен құралдарын анықтаумен, зерттелетін құбылысты, процесті жетілдірумен, яғни жұмыстың қолданбалы аспектілерімен, бесіншісі - зерттелетін объектінің даму болжамымен немесе практикалық ұсыныстарды әзірлеумен байланысты болуы қажет. Сонымен қатар, В.И. Загвязинский, психологиялық-педагогикалық зерттеулерде үш топ міндеттерін бӛліп алған дұрыс кӛреді. Кӛбінесе міндеттер топтарының біріншісі - тарихи және диагностикалық - мәселенің тарихы мен қазіргі жағдайын зерттеуге, тұжырымдамаларды анықтауға немесе нақтылауға, зерттеудің жалпы ғылыми және психологиялықпедагогикалық негіздеріне; екіншісі - міндеттердің теориялық-модельдеу тобы - зерттелетін құрылым, мән, факторлар, құрылым моделі, функциялары мен оны түрлендіру әдістері туралы; үшіншісі - іс жүзінде ӛзгермелі міндеттер тобы - педагогикалық процесті ұтымды ұйымдастырудың әдістері, әдістері мен құралдарын жасау және қолдану, оны ұсынылатын қайта құру, сонымен қатар практикалық ұсыныстарды әзірлеу. Ұсынылған тәсілдер бірбіріне қайшы келмейді, тек ғылыми проблемаларды анықтауға ұсынылған зерттеудің логикасына, оның объектісіне, тақырыбына және мақсатына негізделген қатаң түрде қарау керек екендігін баса айтады.