Файл: Лекция Жеіл дегей (20 пай) ылымны азіргі оамдаы ролі мен маызын крсетііз.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 02.02.2024
Просмотров: 302
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Сонымен қатар, ол бақылау және зерттеу сияқты әдістерді қолдана отырып, зерттелетін құбылыс немесе жағдай туралы ақпарат алады. Мысалы, SARS-CoV-2 морфологиясы мен әсер ету механизмін зерттейтін тергеу сипаттамалық болып табылады. «Неге» емес, «не» деп жауап беріңіз. Зерттеудің бұл түрі, мысалы, супермаркетте сода қай маркасы көп тұтынылатынын білгіңіз келген кезде, мысалы, қайсысы ең көп тұтынылатындығын білгіңіз келетін сияқты зерттеулер жүргізген кезде өте пайдалы. тұтынылған.
Сипаттамалық зерттеудің кейбір маңызды сипаттамалары:
Сипаттамалық зерттеулерде зерттеуші зерттелетін оқиғаға немесе проблемаға әсер ететін айнымалылардың ешқайсысын бақылай алмайды.Сипаттамалық зерттеу жүргізу үшін талданатын айнымалыларды алдын-ала білу керек, өйткені зерттеудің бұл түрі айнымалыларды іздеуге емес, оларды зерттеуге арналған.Айнымалылар туралы деректерді алу кезінде болжам жасауға болатынына қарамастан, бұл толықтай сенімді емес, өйткені олар ерте деп саналады.Көп жағдайда сипаттамалық зерттеулер сапалар туралы емес, шамалар туралы мәліметтер алады. Дәл осы себепті сипаттамалық тергеу сандық деп айтуға болады.Солай бола тұрса да, сапалы мәліметтер алу мүмкіндігі бар.
Сипаттамалық зерттеудің артықшылықтары мен кемшіліктері
Зерттеудің барлық әр түрлі типтері сияқты, сипаттамалық зерттеудің де артықшылықтары да, кемшіліктері де бар. Кейбір маңыздылары төменде келтірілген.
Артықшылығы
-
Сипаттамалық зерттеулердің қысқалығы олардың басқа зерттеулер түрлерімен салыстырғанда шығындарының үлкен еместігін білдіреді. -
Бұл сандық және сапалы деректерді жинауға мүмкіндік береді. -
Олар гипотезаларды тұжырымдауға мүмкіндік береді, сонымен бірге болашақ тергеулерді дамыту үшін көптеген құнды деректерді ұсынады. -
Сипаттамалық зерттеулерді қолдану арқылы мәліметтер сол жерде, ешқандай өзгеріссіз жиналады, сол сапа мен тұтастықты қамтамасыз етеді.
Кемшіліктері
-
Егер сұрақтар жақсы тұжырымдалмаған болса, алынған жауаптар толығымен сенімді болмауы мүмкін, сондықтан сенімді тергеу жүргізу қиынға соғады. -
Сипаттамалық тергеуді зерттеуге мүмкіндік беретін айнымалылар түрлері оқиғаның себептері мен салдарын елестетуге мүмкіндік бермейді. -
Сипаттамалық зерттеу жүргізу арқылы алынған мәліметтер кездейсоқ түрде жиналып, бүкіл халықты көрсететін жарамды деректерді алу мүмкін емес.
Эксперимент сөзі латын тілінен Experimentum- тәжірибе, үлгі деген сөзінен шыққан. Ғылыми тілде және зерттеу жұмысында «эксперимент» термині, әдетте мына түсінік қатарынан тұрады: тәжірибе, мақсатты бағытталған қадағалау, тану объектісін қайта қарау, ерекше жағдайда олардың жүзеге асуын ұйымдастыру, болжамдарды тексеру.
Эксперименттің негізгі мақсаты болып зерттелуші объектінің қасиеттерін шығару, гипотеза дұрыстығын тексеру және ғылыми зерттеу тақырыптарын терең жаттау.
Экспериментті құру және ұйымдастыру олардың жүзеге асуын анықтайды. Әртүрлі ғылыми өндірісте өтетін эксперименттерге химиялық, биологиялық, физикалық, психологиялық, социальдық және т.б. эксперименттер жатады. Оларды құрылу жағдайында әдістер бойынша: табиғи және жасанды; зерттеу мақсаты бойынша: іздеуші, шешуші, бақылау, констатировалық, жаңартушы; өткізуді ұйымдастыруы бойынша: зертханалық, өндірістік және т.б.; көрініс және жатталушы объекттің құрылымы бойынша: қарапайым және күрделі; зерттеу объектісіне ішкі әсер ету сипаттамаға қарай: заттық, энергетикалық, ақпараттық; зерттеу объектісімен бірге эксперименттік зерттеудің ӛзараәсер ету заттарының сипаттамасына қарай: кәдімгі және моделді; экспериментте зерттеулушінің моделінің түріне қарай: материалды және ойланылған(мысленный); факторладың санына қарай: бірфакторлы және көпфакторлы; бақылаушы мәндерге қарай: пассивті және активті; жатталушы объект немесе көрініс сипаттамасына қарай: технологиялық, социометриялық және т.б. Сонымен қатар классификация үшін басқа да белгілер қолданылуы мүмкін.
Аталған белгілер санынан табиғи экспериментте зерттеу объектісінде тәжірибелерді өткізу табиғи жағдайда жүзеге асады. Көбіне оларды биологиялық, социальдық, педагогикалық және психологиялық ғылымда қолданылады. Жасанды эксперимент жасанды жағдайда құрылуда яғни олар табиғи және техникалық ғылымдарда кеңінен қолданылады. Жаңартушы экспериментке объект компоненттері арасының қатынасы және жаңа қатынасты құрумен немесе зерттелуші объект арасын және басқа да объекттер арасын құруда қозғалған гипотезаға сәйкес зерттеу объектісінің функциясы және құрылымыеың белсенді өзгеруі жатады. Констатировалық эксперимент көбіне анықталған ұсыныстарды тексеру үшін қолданылады. Бұл эксперимент процесінде факторлар тізімі анықталған зерттеу объектісі және қорытындылардың тиімділікті және әсер ету сипаттамасын, жағдайын есепке алып, зерттеу объектісінің ішкі әсер ету қорытындысын бақылау жатады. Іздеушуі эксперимент егер жатталушы көрініске әсер етуші факторлар классификациясы қиындық туғызса қолданылады. Бұл эксперимент қорытындысы бойынша факторлар мәндері құрылады. Шешуші экспермент екі немесе бірнеше бірдей гипотезалар көптеген көріністермен келіскен жағдайда фундаменттік теориясын негізгі ережелерінің дұрыстығын тексеру үшін қолданылады. Бұнда көбіне гипотезалардың біреуін дұрыс деп шешу көп қиындықтарға әкеледі. Зертханалық эксперимент зертханалық жағдайда типтік құралдарды, арнайы моделдеуші қондырғыларды, стендтерді, құрал-жабдықтарды және т.б. қолдану арқылы жүзеге асады. Көбіне зертханалық экспериментке объектінің өзі емес, үлгісі қаралады. Бұл эксперимент аз уақыт ішінде және ресурстарды қолдану арқылы сапалы, жақсы ғылыми ақпараттарды алуға мүмкіндік береді. Натурлық эксперимент кәдімгі жағдайда және реальды объекте жүреді. Эксперименттің бұл түрі көбіне натурлы сынау жүйесін дайындау процесінде қолданылады. Сынау жұмыстарының жүру орны бойынша оларды: өндірістік, полигонды, жартылай натурлы және т.б. бөледі. Натурлы эксперимент әрқашанда зерттеу әдістерін рационалды таңдауды, жоспарлауды және нақты ойлауды қажет етеді. Барлық жағдайда ғылыми мәселердің натурлы эксперимент негізі-құрылушы объект салдарынан жұмыс жасайтын, реальды жағдайда эксперимент жағдайына сәйкес қажеттілерді қамтамасыз ету
4. Зерттеуші экспериментті дайндау кезінде жасау міндетті іс шараларды
тізімдеңіз және талдаңыз.
Эксперимент немесе тәжірибе жасау – құбылыс қайталанған кезде қажетті жағдайлар қайталанғанына байланысты ӛзгерістерді арнаулы дайындалған орындар арқылы бақылау. Эксперимент зерттеу әдістері – объектіні оның бұрын белгісіз қасиеттерін анықтау немесе теориялық ережелердің дұрыстығын тексеруге бағытталған тәжірибелік әдістерінің жиынтығынан тұрады. Ол белгілі бір зерттеу идеясымен анықталады. Ғылыми-зерттеу тәжірибесінде эксперименттік зерттеу ерекшелігі келесі сатылардан тұрады: - айғақтайтын; - қалыптастыратын; - түзететін; - бақылау. Экспериментке жататын жеке сұрақтарды арнайы қарастыру үшін тәжірибе ғылыми әдіс ретінде қажет болып табылады. Оның жүзеге асуы арнайы жағдайларды және гипотеза талап ететін белгіленген параметрлері бойынша топтарды құруды қарастырады. Кез келген экспериментті жүргізу үшін: - тексеруге жататын гипотезаны әзірлеу; - гипотезаны эксперименттік тексеру үшін жағдайларды қамтамасыз ету; - тәжірибе нәтижелерін бекіту әдісін әзірлеу. Тәжірибені жүргізудің әдіснамасына байланысты оның маңыздылығын ескеру қажет. Эксперимент әдіснамасы немесе методологиясы дегеніміз эксперименттік зерттеуді қою және жүргізу реті. Тәжірибені жүргізу кезеңдерінің реттілігі оның интелектуалды және материалдық шығындары ескерілмегенде алға қойылған мақсатқа жете алмайды. Сол себепті зерттеуші экспериментті дайндау кезінде келесілерді жасау міндетті: 1) нысанды мақсатты бағытталған бақылау үшін жоспар құру; 2) тәжірибе жүргізілетін шекараны анықтау; 3) зерттеу нысанына шарттардың, мінездемелердің, әсердің ӛзгеруін, жағдайлардың қайталануын есептеп қажетті жағдайларды құру. 4) зерттеліп жатқан нысанды оқу және сипаттау мақсатында жүйелі бақылауды жүргізу. 5) тәжірибе нәтижелерін талдау.
5. Эмпирикалық зерттеудің әдістемелік циклының негізгі 5 фазасын
тізімдеңіз және талдаңыз.
Эмпирикалық зерттеудің әдістемелік циклы негізгі 5 фазадан тұрады: 1. Бақылау: құбылысты байқау және оның себептерін зерттеу. Бұл кезеңде идея гипотезаны ұсыну үшін пайда болады. Осы кезеңде эмпирикалық деректер байқауды қолдану арқылы жиналады. Мысалы: ағаш жапырақтарының белгілі бір түрі тек белгілі бір маусымда ғана түрлі түсті болады. 2. Индукция: гипотезаларды тұжырымдау - құбылысқа жалпыланған түсініктемелер беру. Бұл кезеңде бақылау нәтижесінде жиналған мәліметтерден жалпы қорытынды жасау үшін индуктивті пайымдау жүргізіледі. Мысалы: Жоғарыда айтылғандай, ағаш жапырақтары түрлері белгілі бір маусымда әртүрлі түстермен ӛзгере бастайды. Зерттеуші «мезгілдегі температура жапарқтың түсінің ӛзгеруіне себеп бола ма?» Деген сұрақ қоюы мүмкін. Ол мұндай жағдайды болжай алады, бірақ бұл жай болжам және сондықтан гипотезаны қолдау үшін эксперимент жасау керек. Сонымен, ол әртүрлі температурада сақталатын жапарқтарды бірнеше топтамасын белгілеп, олардың түсі ӛзгергенін байқайды. 3. Дедукция: гипотезаларды тексеретін эксперименттерді тұжырымдау (яғни, егер бұл шындық болса, растау, жалған болса теріске шығару). Бұл кезең зерттеушіге экспериментінен қорытынды шығаруға кӛмектеседі. Бұл нақты объективті нәтижелер шығару үшін қисындылық пен ұтымдылыққа негізделуі керек. Мысалы: Тәжірибеде жапырақ түсі, егер басқа температуралық ортада жапырақ түстерді ӛзгертсе, температура ӛзгеруде маңызды рӛл атқарады деген қорытынды жасауға болады. Бірақ қорытынды жасамас бұрын оны тағы бір тексеру керек. 4. Тестілеу: гипотезаларды тексеру және мәліметтер жинау процедуралары. Бұл кезең зерттеушіге гипотезаны тестке енгізу үшін эмпирикалық әдістерге оралуды қамтиды. Зерттеуші енді оның деректерін түсінуі керек, сондықтан температура мен жапырақ түсінің қатынасын анықтау үшін статистикалық әдістерді (динамикасы, ӛзгерісі, тенденциясы) қолдануы керек. Егер зерттеуші ағаш жапырақтарының кӛпшілігі белгілі бір температураға ұшыраған кезде түрлі түсті болатынын, ал басқалары температура әр түрлі болған кезде ӛзгермейтінін білсе, ол ӛзінің болжамын жартылай ғана қолдау табады. Сондықтан жапырақ түсінің ӛзгеруіне температурадан басқа фактордың бар екенін анықтайды. Сондықтан, қосымша басқа факторларды да анықтайтын зерттеулер жасауы тиіс. Сӛйтіп эмпирикалық циклдың 2-3-4 кезеңдерін бірнеше мәрте қайталауы мүмкін. 5. Бағалау: бұл кезеңді кӛбісі ұмытады, бірақ білім алу үшін маңызды кезең. Осы кезеңде зерттеуші жинаған мәліметтерін, қолдау дәлелін және оның қорытындысын ұсынады. Зерттеуші сонымен бірге эксперименттің шектеулері мен оның гипотезасын айтады және басқаларға оны таңдауға және болашақта басқаларға тереңірек зерттеу жүргізуге кеңес береді.
Күрделі деңгейлі сұрақтар
6. Эмпирикалық зерттеудің артықшылықтары мен кемшіліктерін
салыстырмалы бағалаңыз
Эмпирикалық зерттеудің артықшылықтары: Эмпирикалық зерттеулердің кеңінен қолданылатын әдісінің бір себебі бар. Онымен байланысты бірнеше артықшылықтар бар. Тӛменде олардың бірнешеуі берілген: Эмпирикалық зерттеулер әртүрлі эксперименттер мен бақылаулар арқылы дәстүрлі зерттеулерді растау үшін қолданылады. Эмпирикалық зерттеулер зерттеуді анағұрлым сауатты және шынайы етеді. Эмпирикалық зерттеулер зерттеушіге болуы мүмкін динамикалық ӛзгерістерді түсінуге және соған сәйкес ӛз стратегиясын ӛзгертуге мүмкіндік береді. Эмпирикалық зерттеулерде бақылау деңгейі жоғары, сондықтан зерттеуші бірнеше айнымалыларды басқара алады.
Эмпирикалық зерттеудің кемшіліктері Эмпирикалық зерттеулер зерттеуді анағұрлым сауатты және шынайы етіп жасағанымен, оның бірнеше кемшіліктері бар. Тӛменде олардың бірнешеуі берілген: • Мұндай зерттеу шыдамдылықты қажет етеді, ӛйткені кӛп уақытты қажет етеді. Зерттеуші бірнеше дереккӛздерден деректерді жинауға мәжбүр, ал параметрлер бірнеше болып табылады, бұл кӛп уақытты қажет ететін зерттеулерге әкеледі. • Кӛп жағдайда зерттеушіге әртүрлі жерлерде немесе әртүрлі ортада зерттеу жүргізу қажет болады, бұл қымбат істерге әкелуі мүмкін. • Тәжірибелер жасауға болатын бірнеше ережелер бар, сондықтан рұқсаттар қажет. Осы зерттеудің әртүрлі әдістерін жүргізуге бірнеше рет рұқсат алу ӛте қиын. • Деректер жинау кейде қиындық тудыруы мүмкін, ӛйткені әртүрлі кӛздерден әртүрлі әдістермен жинау керек.
№ 7 Зерттеудің теориялық әдістері
Жеңіл деңгейлі сұрақтар
1. Зерттеудің теориялық әдістерінің мәні мен маңызын кӛрсетіңіз.
Теориялық зерттеулер логика мен шығармашылықтан пайда болып теорияға негізделген тұжырымдарға сәйкес келеді. Кӛбіне теориялық зерттеулер эмпирикалық зерттеулер жүргізу мүмкін емес немесе ӛте қымбат болған жағдайда жүргізіледі. Дегенімен әрбір зерттеу процесінде белгілі бір кӛлемде бастапқы теориялық зерттеулер болады. Яғни теориялық зерттеулерді эмпирикалық зерттеулердің бастапқы қадамы ретінде қарастыруға да болады. Мысалы, қарапайым теориялық зерттеу процесін былай түсіндіруге болады: Сіз үйде күнделікті жұмыстарыңызды істеп жүріп, кенет ақылыңызға бір керемет ой келеді делік. Бұл идея біздің ғаламға қатысты, немесе зерттеу жұмысына байланысты бұрын жауапсыз қалған кӛптеген сұрақтарға жауап бере алады деп есептейтін болсақ. Сіз дереу жұмыс орныңызға отырып, қағаз бетіне барлық ойыңызды жазып шығасыз. Бұл Сіздің ойңыздың алғашқы теориялық нұсқасы. Енді Сіз теориялық зерттеулерді бастауға дайынсыз. Бірақ қалай? Сіз ӛзіңіз ойлаған жүйені модельдей алатын кейбір теңдеулерден немесе сызбалардан бастайсыз. Сіз бұл теңдеулердің немесе сызбалардың Сіздің идеяңыздың басқа бӛліктеріне қаншалықты сәйкес келетінін кӛре бастайсыз, ол ӛткен сәтте Сіздің ойыңызда пайда болған. Сосын уақыт ӛте - мүмкін бірнеше сағаттан кейін, күндерден, айлардан, тіпті жылдардан кейін сол идеяны сипаттайтын теңдеу немесе модель жасайсыз. Бұл Сіздің ойыңызды тұжырымдайтын алғашқы теория (сіздің субъективті әлеміңізде ол дұрыс, бірақ оны әлі дәлелдеп шығу керек). Енді зерттелген және талданған гипотезаға негізделген теориялық пікірлер эмпирикалық деректерді жинау негізде дәлелденуі керек. Тек дәлелденген теория заңдылыққа айналады және одан кейнгі зерттеулерге негіздеме бола алады. Тек болжамдардан тұратын теория, эмпирикалық мәліметтерсіз, нақты қатаң фактілер мен статистикасы жоқ болса, бұл теория үлкен ғылыми қауымдастықпен қабылданбайды.
2. Теориялық зерттеу әдістерінің бірнеше түрлерін сипаттап кӛрсетіңіз.
Зерттеулердің теориялық деңгейіндегі ғылыми әдістерге келесілерді атап айтсақ болады: Формаландыру – зерттеліп отырған шынайы процестердің мағынасын ашатын абстрактылы-математикалық модельдер құру, мысалы, глобус жердің кішірейтілген моделі. Аксиомаландыру – дәлелдеуді керек етпейтін аксиомалар, яғни дәлелдеуді қажет етпейтін тұжырымдардың негізінде теория құру; Гипотетикалық-дедуктивтік әдіс – нәтижесінде эмпирикалық фактілер тұжырымдалатын бір-бірімен, дедуктивті байланыста болатын гипотезалардың жүйесін жасау. Дедукция термині (лат.dedutio) – кең мағынада алғанда, логика ережелерін сақтау арқылы жаңа ой логикалық жолмен шыққанда ойлау формасын кӛрсетеді. Дедукция теориясын алғаш рет Аристотель шығарған және осы уақытқа дейін логиканың дамуымен ғылым ретінде жетілген. Дедуктивті пікірлер, егер оның барлық құрамдары шынайы болғанда, шынайы болады. Индукциядан айырмашылығы дедуктивті пікірлерде шынайы сілтемелер болғандықтан теріс қорытынды шығару мүмкін емес. Дедукция әдісінің кӛмегімен ӛзіндік ақыл-ой процессінің мүмкіндіктері кеңейеді, онда екі негізгі деңгейді бӛліп қарастыруға болады: - Бірінші деңгейде дәлелдеме пікір ретінде қарастырылады, оның кӛмегімен біреуінің шындығы екінші шындықтың негізінде орнатылады; - Екінші деңгейде - дәлелдеме сипаттауға жататын формаға ие, соның арқасында дәлелдеме анализі, қорытынды ережелерін қолдануда оның құрылымдарын шығарылуы, логикалық формада жазылуы, яғни оның формалануы түсінікті болады. Индукция (лат. inductio) – логикасы нақтыдан жалпыға ауысатын ғылыми таным формасы. Яғни, жалпы ереже жекелеген ережелерден логикалық жолдармен шығарылады. Индуктивті зерттеу тәсілінде заттардың осы және басқа классы туралы жалпы білімдер алу үшін бұл класстың жеке құрамдарын оқу керек және осы класс заттарына тән маңызды белгілерді табу керек. Абстракциялау – нақты сипаттар мен объектілер қасиетін оймен анықтаудан тұратын ғылыми таным әдісі. Абстракциялаудың арқасында зерттейтін құбылыстың жалпы және маңызды сипаты мен қасиеттерін бӛліп кӛрсету мүмкін болады. Модельдеу – кӛрнекілік, объективтілік принциптері бойынша жауапты - логикалық ойлау негізінде таным объектісінің моделін зерттеуде мәні бар ғылыми таным әдісі. Модель деп зерттеу процессінде түп нұсқасының орнын басатын, нәтижесі түпнұсқаға таралған объект. Модельдеу ғылыми оқудың маңызды әдісі болып табылады, ол зерттеу процессін жылдамдатуға және осы арқылы жаңа нәтижелерді енгізу мерзімінің уақытын қысқартуға мүмкіндік береді. Аргументациялау. Ғылыми зерттеу әдістерінің арасында аргументтеу ерекше бӛлініп алынады. Ол аса логикалық процесс және оның мәні дәлелдеуге ұмтылған пікірдің шындығына негізделген. Аргументацияға дәлелділік пен сенушілік тән. Дәлелділік – бұл кез келген шынайылығы дәлелденген тезистің анықтылығына негізделген. Кез келген дәлелдеу аргументтелген (дәлелді), бірақ кез келген аргументация (дәлелдеме) дәлелдеу болып табылмайды. Осылайша, аргументация – бұл мақсаты мәселеге ӛзіндік кӛзқарасын айтуға болып табылатын дәлелденбеген дәлелдеу. Басқа сӛзбен айтқанда дәлелдеу процесіндегі құрал. Егер құрал дұрыс пайдаланылса мәселе оңай дәлелденеді.