Файл: Лекцыі па ГБ Крючек.pdf

плата майстру за работу). I хай не выносяць яго з манастыра ніколі, і не прадаюць, не аддаюць. Калі ж не паслухаецца хто і вынясе з манастыра, хай не дапаможа яму святы крыж ні ў жыцці гэтым, ні ў будучым, хай пракляты будзе ён святой жыватворнаю Троіцаю ды святымі айцамі... і хай напаткае яго доля Іўды, які прадаў Хрыста. Хто ж насмеліцца ўчыніць такое... валадар або князь або епіскап ці ігумення, або іншы які чалавек, хай будзе на ім гэты праклён. Еўфрасіння ж, раба Хрыстова, што справіла гэты крыж, здабудзе вечнае жыццё зусімі святымі...»

У канцы жыцця Еўфрасіння здзейсніла сваю мару — зрабіла паломніцтва на Святую зямлю Іерусаліма, дзе і памерла. Дзень памяці святой заступніцы святкуецца 24 мая.

Другім прадстаўніком кніжнай асветы на Беларусі з'яўляецца Кірыла Тураўскі (каля 1130 - каля 1182 гг.). Нарадзіўся і ўзгадаваўся ў месцы Тураве на беларускай зямлі. Быў ён сынам багатых бацькоў, але не ўзлюбіў багацця і мірнае славы гэтага свету, а «найболей любіў вучэнне боскіх кніг». Вывучыўшы Святое пісанне, пайшоў у манастыр і зрабіўся манахам. Старабеларускі пісьменнік, прапаведнік, царкоўны дзеяч. Шырокую вядомасць яму прынеслі т. зв. «Словы» — павучэнні, прысвечаныя розным біблейскім сюжэтам, у якіх праявіўся яго арыгінальны паэтычны дар. Захавалася восем «Слоў», каля трыццаці спавядальных малітваў, тры прытчы (філасофскія творы), «Аб чыне чарнарызца» і некалькі канонаў (царкоўнае песнапенне ў пахвалу святога) і інш. Стаўшы тураўскім епіскапам, Кірыла асабліва праславіўся як прапаведнік, выдатны майстар так званага «урачыстага красамоўнага майстэрства». Але пазней пакідае гэтую пасаду, замыкаецца ў келлі і працягвае пісаць розныя творы, а таксама перакладае і перапісвае іншых аўтараў.

Лепшым доказам папулярнасці славутага дзеяча старажытнай Беларусі з'яўляецца тое, што яшчэ пры жыцці сучаснікі называлі яго «залатавустам», яго казанні змяшчаліся ў анталогіях «Торжественник» і «Златоуст», куды ўключаліся лепшыя творы грэчаскіх майстроў прамоўніцкага красамоўства. Кірыла Тураўскі з'яўляецца вялікім гуманістам свайго часу, сімвалам таленту беларускага народа, яркім сведчаннем глыбіні каранёў нашай культуры.

Выдатным царкоўна-палітычным дзеячам, мысліцелем і асветнікам старажытнай Беларусі быў Клімент Смаляціч (памёр у 1164 г.). Стаў вядомы, дзякуючы сваёй рознабаковай адукаванасці, рэдкай эрудыцыі, выдатнаму літаратурнаму таленту. Добра ведаў творы Гамера, Платона, Арыстоцеля, чытаў іх у арыгінале. Як сцвярджае Іпацьеўскі летапіс, ён быў другім на Русі мітрапалітам славянскага паходжання, астатнія — Візантыйскага.

Архітэктура. На першым часе значны ўплыў на архітэктуру Полацка аказвала Візантыя. Параўнальна рана ў наш край прыйшла адтуль мураваная манументальная архітэктура. Ужо ў канцы X стагоддзя ў Полацку была пабудавана першая царква ў імя Багародзіцы, якая згадваецца ў летапісах пад 1007 годам. У гэтую царкву ў XI ст. былі перанесены мошчы невядомых святых, што сведчыць аб наяўнасці ранніх мясцовых культур.

Але самай значнай такой пабудовай прынята лічыць узведзены ў 50-я гады XI ст. Сафійскі сабор. Усяслаў Чарадзей узводзіў храм у гонар святой

Сафіі, каб сказаць усяму свету пра роўнасць Полацка з Ноўгарадам і Кіевам, дзе такія саборы з'явіліся крыху раней. Да запрошаных візантыйскіх дойлідаў далучыліся мясцовыя: Давыд, Мікула, Таўм, на хаду засвойваючы будаўнічыя сакрэты. Па духу, стылю і ўнутраным змесце ён нагадваў храм Сафіі ў Ахрыдзе, Канстанцінопалі.

У XI ст. Полацкая Сафія выглядала будынкам выключна суразмерным, сіметрычным. Пасярэдзіне ўзвышаўся галоўны яго купал, па баках знаходзіліся 4 меншыя купалы. Як занатавана ў летапісе, Сабор меў 7 купалоў, што сімвалізавала сем асобных хрысціянскіх абрадаў - таямніц (сярод іх — хрышчэнне, прычашчэнне, пакаянне - споведзь, шлюб і інш.). Уся прастора сабора падзялялася 16 слупамі на мноства ячэек. Слупы былі не круглыя, а ў форме крыжа. Сабор меў багаты фрэскавы роспіс, але ён амаль не захаваўся. Гэты храм разбураўся пад час войнаў. У XVIII ст. перабудаваны ў барочную базіліку.

Ужо ў другой палове XI ст. на Полацкай зямлі склалася самабытная школа дойлідства, жывапісу, пластыкі, дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва. Асновай полацкага дойлідства быў своеасаблівы вежападобны храм з паступовым узмацненнем вертыкалізму кампазіцыі, што можна растлумачыць адыходам ад візантыйскіх і кіеўскіх традыцый. Асобныя формы полацкай архітэктуры не маюць аналагаў у іншых усходнеславянскіх землях.

Крыху пазней у Полацку з'явіўся Барысаглебскі (Бельчыцкі) манастыр, Спаса-Еўфрасінеўская царква, дойлідам якой з'яўляецца выдатны майстар Ян. Спаса-Еўфрасінеўская царква стаяла ля вытокаў новага тыпу будынкаў: круглы барабан яе купала абапіраўся на квадратны пастамент, які быў упрыгожаны так званымі какошнікамі. Гэта царква у Полацку — самы ранні будынак ва Усходняй Еўропе, дзе ўпершыню з'явілася гэтая важная для гісторыі архітэктуры дэталь — какошнікі. Яны дапаўнялі галоўную асаблівасць Спаскага храма — яго вежападобны выгляд. У XII ст. у горадзе ўжо мелася звыш дзесятка мураваных пабудоў.

Славу старажытнаму беларускаму дойлідству прынеслі Барысаглебская (Каложская) царква і Ніжні храм у Гародні, Благавешчанскі храм у Віцебску, Тураўскі 6-слуповы трохнефны храм і інш. У першай палове XII стагодцзя і ў Гродне сфарміравалася адметная школа дойлідства з непаўторнай сістэмай дэкору. Звонку гродзенскія храмы аздоблены рознакаляровымі маёлікавымі пліткамі, унутры ў сцены ўмуравана вялікая колькасць гаршкоў-галаснікоў для ўзмацнення і змякчэння гуку — паляпшэння акустыкі. Падлога таксама дэкаравана маёлікавымі пліткамі складанага арнаменту.

Стражытнабеларускія храмы былі не толькі цэнтрамі рэлігійнага жыцця і культуры, але і ў выпадку небяспекі — сродкам абароны, дзяржаўным цэнтрам: у іх зберагаліся скарбы казны, архівы, святыні горада, заключаліся дзяржаўныя дагаворы і гандлёвыя пагадненні. Таму царква будавалася на самым высокім, прыгожым месцы горада ці мястэчка.

3 манументальных архітэктурных помнікаў абарончага характару ў першую чаргу можна назваць Камянецкую (Белую) вежу, што знаходзіцца

ў 40 км ад Брэста ў Белавежскай пушчы, а таксама паўднёвую і заходнюю вежы Старога замка ў Гародні.

3. Асаблівасці развіцця культуры ВКЛ у ХІІІ-ХVІ ст. Ідэі еўрапейскага Рэнесансу і выдатныя дзеячы беларускага Адраджэння.

З часоў узнікнення Вялікага княства Літоўскага (першая палова XIII ст.) уваходзячыя ў яго склад землі знаходзіліся на розных узроўнях эканамічнага, палітычнага і культурнага развіцця. ВКЛ было поліэтнічнай дзяржавай, у якой побач з продкамі сённяшніх беларусаў пражывала шмат іншых этнасаў

— аўкштайты, валыняне, жамойты, латыголы, севяране, яцвягі, з канца XIV стагоддзя — татары, яўрэі і інш.

На культуру нашых продкаў пэўны ўплыў аказвала культура гэтых этнасаў.

Значнае ўздзеянне аказвала культура балцкіх плямёнаў. Пацверджанні таму захаваліся ў беларускім фальклоры, у прозвішчах, імёнах, назвах мясцін, у рэчах хатняга і гаспадарчага ўжытку, якія знаходзілі пры археалагічных раскопках.

Яўрэйская культура таксама ўплывала на беларускую, асабліва ў гарадах, дзе з XV стагоддзя тут пражывала ад двух да дзесяці працэнтаў яўрэяў. Яны займаліся гандлярствам, ліхвярствам, ювелірнай справай і інш.

Каля 40 тысяч татар з'явілася ў ВКЛ напрыканцы XIV ст., а ў XVI ст.

— іх ужо было звыш 200 тысяч. Яны былі добрымі воямі, каняводамі, рамеснікамі і сваім майстэрствам дзяліліся з беларусамі.

Культура народаў былога старажытнарускага дзяржаўнага аб'яднання з цэнтрам у Кіеве (продкаў сённяшніх украінцаў), далучаных да ВКЛ пасля перамогі над татарамі ў другой палове XIV ст.

Уплыў культуры палякаў і маскоўцаў у XIV—XV ст.ст. быў яшчэ нязначным, ніякага ўздзеяння на нашых продкаў не аказваў.

Трэба адзначыць, што хаця ўздзеянне вышэйпазначаных народаў на беларусаў і мела месца, але рашуча паўплываць на самабытную, нацыя-наль- ную культуру нашых продкаў было няздольным. Нашчадкі крывічоў, дрыгавічоў і радзімічаў не растварыліся сярод іншых этнасаў, а на працягу ХІУХУ ст.ст. стварылі беларускую народнасць, якая захавала сваю багатую і разнастайную культуру. Яна заставалася непаўторнай, адметнай і займала вядучую ролю сярод культур іншых этнасаў на працягу некалькіх стагоддзяў існавання ВКЛ. Аб гэтым сведчаць наступныя факты.

1.Старабеларуская мова ў ВКЛ мела статус дзяржаўнай. Разам з умацаваннем і пашырэннем межаў ВКЛ ішло фарміраванне беларускай мовы з ярка выражанымі арфаграфічнымі і гукавымі асаблівасцямі, якіх не было ў мове суседніх народаў - палякаў і маскоўцаў (аканне, дзэканне, цэканне, цвёрдае «р», кароткае «ў», фрыкатыўнае «г» і інш.). Яна была асноўнай лі- таратурна-пісьмовай мовай усёй дзяржавы, рабочай мовай Вялікага сойма. На ёй вялося справаводства, адукацыя, асвета і інш. На ёй напісаны важнейшыя юрыдычныя дакументы — Прывілеі, Судзебнік, Статуты ВКЛ. Па-за межамі краіны мову называлі літоўскай (дарэчы, ў жамойтаў, продкаў сённяшніх літоўцаў, аж да XVI ст. сваёй пісьмовай мовы яшчэ не было). Пісь-

мо да рускага цара Аляксея Міхайлавіча ў сярэдзіне XVII ст. Багдан Хмяльніцкі пісаў беларускім пісьмом, бо сваёй, украінскай канцэлярскай мовы таксама не існавала. Гісторыя захавала яшчэ адзін факт, засведчаны рускім вучоным С. Салаўёвым у «Истории российской с древнейших времён», дзе маскоўскія паслы выказвалі незадавальненне сваім калегам з Рэчы Паспалітай у 1646 годзе: «Издавна повелось, что грамоты королевские к великому государю пишутся белорусским письмом, и теперь, мимо прежних обычаев, по-польски писать не годится...»

Як вядома, дзяржаўнасць беларускай мовы была скасавана Пастановай канфедэрацыі саслоўяў Рэчы Паспалітай у 1696 годзе.

Значныя дасягненні беларускага народа ў ХІУ-ХУІ ст.ст. меліся ў галіне архітэктуры, выяўленчага мастацтва. Для гэтага часу характэр-

ны культавыя пабудовы, абарончыя комплексы, крэпасныя збудаванні, пазней — палаца-замкавыя ансамблі. У развіцці беларускага дойлідства спалучаліся нацыянальныя і заходнееўрапейскія традыцыі. Творча перапрацаваўшы і пераасэнсаваўшы заходнія стылі (раманскі, гатычны і барочны), беларускія майстры стварылі самабытныя, арыгінальныя і непаўторныя помнікі драўлянай і мураванай архітэктуры. На змену магутным канструкцыям раманскага стылю з тоўстымі сценамі, рэдкімі праёмамі вузкіх вокнаў і магутнымі вежамі прыйшла готыка — з лёгкімі канструкцыямі, стрэльчатымі аркамі, высокім дахам, вялізнымі шматкаляровымі вокнамі-вітражамі. У гэтым стылі пабудаваны такія шэдэўры архітэктуры, як Троіцкі касцёл у вёсцы Ішкалдзь на Брэстчыне, Усялюбскі — на Гродзеншчыне, Фарны — у Навагрудку, Петрапаўлаўскі касцёл у Іўі і іншыя.

Высокі мастацкі ўзровень быў дасягнуты ў стварэнні новага стылю — беларускай готыкі, узорамі якой сталі цэрквы абарончага характару ў Сынкавічах, Маламажэйкаве, Супраслі. Тут з вялікім мастацкім густам арганічана злучаны мясцовыя архітэктурныя формы з гатычнымі і раманскімі рысамі. Блізкія па агульнаму тыпу і ў той жа час вельмі індывідуальныя, яны сведчаць аб высокім майстэрстве беларускіх дойлідаў і ўяўляюць сабой значную з'яву ў еўрапейскай архітэктуры позняга сярэдневечча.

На працягу ХІУ-ХУ ст.ст. у сувязі з пастаяннай знешняй небяспекай, у свецкай архітэктуры Беларусі з'явіўся новы невядомы раней тып збудаванняў — манументальныя мураваныя замкі-крэпасці. Шэраг такіх замкаў узнік уздоўж паўночна-заходняй мяжы ВКЛ, каб ратавацца ад крыжацкай пагрозы. У гэты ж час перабудоўваюцца драўляныя замкі ў мураваныя (Навагародскі, Стары Замак у Гародні і інш.).

З канца XVI ст. пачынаецца працэс фарміравання і станаўлення новага мастацкага стылю — барока, які характарызуецца пышнасцю, дынамікай кампазіцыі, ускладнёнасцю архітэктурных формаў, светлаценевымі кантрастамі, багатай пластыкай і дэкорам. Гэты стыль, таксама як і гатычны, быў перапрацаваны ў адпаведнасці з мясцовымі дойлідскімі традыцыямі, што прывяло да стварэння новай архітэктурнай сістэмы — беларускага барока, якое захоўвала і развівала традыцыі народнай культуры, удасканальвала нацыянальнае бу-

даўнічае майстэрства. Найбольш характэрным для архітэктуры беларускага барока з'яўляецца храм з двухвежавым галоўным фасадам.

Першымі помнікамі беларускага барока з'яўляюцца езуіцкі і бернардзінскі касцёлы ў Нясвіжы (1584-1593 гг.), Мікалаеўскі касцёл у Міры і інш. Гэты стыль з канца XVI ст. становіцца пануючымна Беларусі.

У цеснай сувязі з архітэктурай развівалася і выяўленчае мастацтва, прадстаўленае фрэскавым роспісам, іканапісам, дэкаратыўнай скулытгурай храмаў і палацаў, а таксама партрэтам. 3 гісторыі вядома, што многія культавыя пабудовы і княжацкія палацы былі ўпрыгожаны манументальнымі роспісамі — гэта палацы ў Віцебску, Вільні, Гародні, Полацку, касцёл у Ішкалдзі, Маламажэйкаўская і Сынкавіцкая цэрквы, а таксама знакамітыя фрэскі ў храмах Беластока, Любліна, Супрасля і Сандаміра, выдатна выкананыя беларускімі майстрамі.

Жывапіс Беларусі ХІУ-ХУІ ст.ст. — даволі арыгінальная з'ява ў еўрапейскім мастацтве. Асаблівае месца ў ім належыць іканапісу, у якім традыцыі візантыйскага і ўсходнеславянскага мастацтва арганічна злучаны са стылістычнымі асаблівасцямі заходнееўрапейскага рэнесансу і барока.

Такім чынам, архітэктура і выяўленчае мастадтва ХІУ-ХУІ ст.ст. спалучалі ў сабе ўсе асноўныя стылі заходнееўрапейскай культуры, і ў той жа час захоўвалі беларускія нацыянальныя традыцыі, іх самабытнасць

іадметнасць.

Зканца XV — пачатку XVI ст. у большасці еўрапейскіх краін пачалася новая эпоха ў развіцці грамадства, якую назвалі Адраджэннем, альбо Рэнесансам. Яе феномен заключаўся ў тым, што ў параўнанні з сярэдневеччам і антычным часам у палітыцы, эканоміцы, ідэалогіі, асабліва культуры ўсёй Еўропы, адбыліся надзвычай вялікія, часам рэвалюцыйныя змяненні, выкліканыя зараджэннем новых буржуазных адносін, новага капіталістычнага ладу, які паступова ішоў на змену феадальнаму грамадству. А паколькі Вялікае княства Літоўскае было еўрапейскай дзяржавай, то ўсе гэтыя працэсы, вядома ж, мелі месца і ў яго межах. Адраджэнне стала вялікім прагрэсіўным пераваротам у гісторыі чалавецтва, маючым свае характэрныя рысы, свае асаблівасці:

1. Зварот да антычных традыцый, антычнай культуры, антычнай фі-ласофіі, іх адраджэнне і далейшае развіццё.

Ва ўсіх іншых краінах Еўропы ішло зараджэнне, узнікненне новай, пераважна свецкай, культуры, новага светапогляду. Але Адраджэнне азначала не толькі паўтарэнне антычнасці. Гэта быў вялікі крок наперад ва ўсіх сферах жыццядзейнасці чалавека.

2.Гуманізм эпохі Адраджэння, яе антрапацэнтрызм (ад лац. Humanus

—чалавечнасць, ад грэц. аntropos — чалавек). Гэта сістэма светапогляду, кіру-нак грамадскай думкі, ідэалагічная аснова прагрэсіўнай культуры, вядучая ідэйная плынь, якая аформілася ў той час. Усё гэта азначала, што цэнтрам сусвету, новага светапогляду станавіўся не Бог, як у Сярэднявеччы, а чалавек — свабодная творчая істота з неабмежаваньші магчымасцямі, чалавек — асоба, прыгожая маральна і фізічна, поўная ўлас-