Файл: Лекцыі па ГБ Крючек.pdf

Ягайлавiчаў. Так былi абраны Аляксандр Казiмiравiч (1492-1506), Жыгiмонт I Cтары (1506-1544) i яго сын Жыгiмонт II Аўгуст (1544-1572).

Палiтычная вага паноў-рады пачала змяншацца ў сярэдз ХVI ст., калi ўтварыўся новы, таксаманадзеленывярхоўнайуладай дзяржаўныорган– сойм.

Вальны сойм. Iнстытут сойму як саслоўнага прадстаўнiцтва быў тыповай з’я- вай дзяржаўнага жыцця тагачаснай Eўропы. У Англii з 1265 icнаваў парламент, у Iспанii з канца ХIII ст. - картэсы, у Францыi з 1302 г. - генеральныя штаты, у Швецыi з 1435 г. рыгстаг, у тым жа ХV ст. з’явiлiся райхстаг у Нямеччыне, снэм у Чэхii, сейм у Польшчы i iнш. Польскi прадстаўнiчы орган паўстаў на аснове шляхецкiх з’ездаў i сваiм прыкладам мог уплываць на фармiраванне адпаведна-га iнстытута ў ВКЛ, якi таксама ўтварыўся ў вынiку эвалюцыi тэрытарыяльных з’ездаў.

Свой мясцовы сход (соймік) iснаваў у кожнай зямлi княства. Удзел у iх спачатку бралi прадстаўнiкi самых розных сацыяльных груп - баяраў, шляхты i мяшчан. У яго кампетэнцыi было вырашэнне ўсiх важных пытанняў земскага жыцця - ад выпрацоўкi лакальны прававых норм да пабудовы новых умацаванняў i вызначэння “помачы” вялiкаму князю. Аднак з органа шырокага прадстаўнiцтва ён паступова трансфармаваўся ў алiгархiчны iнстытут.

Пад канец ХV ст. на аснове абласных соймiкаў паўстаў агульны сойм усiх зямель ВКЛ. Манарх мусiў склiкаць на агульны з’езд ужо не толькi вышэйшую элiту - раду, але i прадстаўнiкоў баярства-шляхты. Вальным соймам быў толькi той, на якi апрача гаспадарскай рады з’язджалiся князi, паны i баяры з усiх зямель дзяржавы. На вальным сойме прысутнiчалi не толькi паны, якiя займалi дзяржаўныя пасады, але i неўрадавая шляхта зямель i паветаў – усе, хто валодаў зямлёй зямлёю па рыцарскiм праве.

Падобныя форумы сталi звычайнымi тады, калi для вырашэння дзяржаўных пытанняў першаступеннай важнасцi цэнтральнай уладзе было важна атрымаць згоду зямель-абласцей.

Ужо Казiмiр Ягайлавiч меў за правiла склiкаць на з’езд апрача паноў-рады шырокае кола князёў i баярства з розных зямель сваёй дзяржавы.

Так зрабiлi паны-рада ў 1492, калi спатрэбiлася абраць новага манарха без узгаднення з Польшчай. Упершыню ў Вiльнi разам з радай новага гаспадара абiралi князi, паны i зямяне з тэрыторыi цэлай дзяржавы, незалежна ад веравызнання. Вiленскi з’езд 1492 г. i можна лiчыць першым сапраўдным вальным соймам. Пастаянна ж соймы пачалi склiкацца ў часы княжання Жыгiмонта I Старога

(1506-44).

Зпачаткам вальных соймаў палiтычнае адзiнства дзяржавы забяспечвалася не толькi прызнаннем аднаго манарха, але i ўдзелам прадстаўнiкоў розных тэрытарыяльных частак у цэнтральным органе ўлады. Праўда, да поўнага вызначэння яго функцый i складу дайшло толькi ў другой палове ХVI ст. Напачатку кампетэнцыi сойма былi абмежаваны праблемамi ўнутранага жыцця. У гады княжання Жыгiмонта Старога праблема арганiзацыi абароны стала асноўнай задачай соймаў.

З1512 г. была ўведзена норма прадстаўнiцтва ўпаўнаважаных паслоў – па 2 шляхцiцы ад зямлi цi паавета. Князi, паны i ўраднiкi запрашалiся паiменна. Так, паўстаў новы, стала дзеючы палiтычны iнстытут – вальны сойм, якi замкнуў сiстэму органаў вярхоўнай улады ў дзяржаве. Нагадаем, што гэта быў орган чыста шляхецкага прадстаўнiцтва.

Такім чынам, паступова форма кіравання ВКЛ змянілася з абсалютнай ма-нархіі да саслоўна-прадстаўнічай.

Заканадаўчая дзейнасць i судовы лад. Пачынаючы з 2-й паловы ХV ст. пер-

шараднае значэнне надавалася заканадаўчым актам – прывiлеям, Судзебнiку Казiмiра 1468 i розным соймавым пастановам. Вышэйшай формай заканадаўства з’яўлялся Статуты ВКЛ 1529, 1566, 1588 (Лiтоўскi статут).

Яны былi першымi ў Еўропе зводамi законаў, выдадзенымi на аснове мясцовага права.

Судовы лад ВКЛ уключаў 2 сiстэмы судоў – агульныя i саслоўныя. Агульныя суды (гаспадарскi або вялiкакняжацкi, i гродскi або замкавы), у якiх разглядалiся правы розных груп насельнiцтва, былi заснаваны на звычаёвым праве i на законе. Найбольш тыповымi саслоўнымi судамi былi:

галоўны суд або галоўны трыбунал (па найважнейшых справах) земскi (суддзя, падсудак, пісар) i падкаморскi – для шляхты; войтаўска-лаўнiцкi – для мяшчан;

копны – для сялян; царкоўны – для духавенства

Самым высокiм органам для ўсяго насельнiцтва быў Гаспадарскi суд, якi cкладаўся з гасудара i паноў-рады. Пасля ўтварэння Галоўнага трыбунала колькасць спраў, разглядаемых гаспадарскiм, значна скарацiлася.

Функцыi суддзяў выконвалi службовыя асобы, абраныя на соймах, “копныя мужы” i “копныя старцы”

4. Сацыяльна-эканамічнае развіццё ВКЛ: сельская гаспадарка, рамяство і гандаль. Магдэбургскае права

Эканоміка ВКЛ мела пераважна аграрны характар. Земляробства – аснова дабрабыту дзяржавы, сялянства і баярства (зямян, шляхты). Зямля – асноўнае багацце, якое належала 1. дзяржаве, асабіста вялікаму князю, а таксама феадалам – царкоўным і свецкім (магнатам, панам, баярам, шляхце). Лад, які быў заснаваны на феадальнай уласнасці на зямлю і эксплуатацыі залежнага сялянства і зваўся феадальным. Як правіла, феадалы (баяры, шляхта) атрымоўвалі зямлю (памесце) за службу дзяржаве або князю (магнату) з правам перадачы яе нашчадкам (вотчына), або не. Сяляне не мелі ўласнай зямлі і былі вымушаны карыстацца той, якая належала феадалам. Умовы карыстання былі рознымі, таму і формы залежнасці сялян ад феадалаў не былі аднолькавымі. Але ў сваёй масе гэта былі аброк (дзякла і мёзлева) (пазней – чынш) і паншчына (адпрацоўкі на панскім полі ўласным інвентаром). З часу ўтварэння ВКЛ асноўная маса сялянства была асабіста свабоднай, але ў ХІУХУ стст. вызначылася тэндэнцыя да замацаваннем сялян да гаспадарамі. Такім чынам, узніклі катэгорыі сялян “пахожых” і “непахожых”. Першыя мелі права пераходу да іншых гаспадароў, другія не. Імкнучыся замацаваць ў сваіх маёнтках сялян, баяры або шляхта імкнулася абмежаваць правы пахожых, спачатку 20 гадамі, а затым і 10. У 1447 г. адмысловым прывілеем Казімір Ягелончык паклаў пачатак запрыгоньванню, а ў Судзебніку 1468 наогул –

забараніў пераходы ад пана да пана. Канчатковае запрыгоньванне сялянства было зафіксавана ў Літоўскім Статуце 1588 г.

Да сярэдзіны ХУ ст. існаваўшая сістэма збору падаткаў пераставала задавальняць феадалаў, бо адзінка падаткаабкладання – “дым” – дазваляла сялянам ухіляцца ад павіннасцей. У “дворышчах” збіраліся дарослыя дзеці, прымакі і інш.

Менавіта таму ў 1557 г. у часы кіравання Жыгімонта ІІ Аўгуста ўзнікла ідэя аграрнай рэформы. Была выдадзена “Устава на валокі” і адбылася “валочная памера”, паводле якой адзінкай збору падаткаў рабілася “валока” – зямельны ўчастак плошчай каля 20 га. Зараз памер падаткаў кожнай сялянскай сям’і залежаў ад колькасць ворнай зямлі.

Адпаведна ўзмацнілася эксплуатацыя сялянства. Узніклі новыя катэгорыі залежнага сялянства – цяглыя (чыя павіннасць складалася ў асноўным з прыгону) і асадныя (хто плаціў у асноўным аброк і чынш). Акрамя таго сяляне выконвалі многія іншыя павіннасці – гвалты (згоны), талокі. У тых умовах сяляне не гублялі надзей ухіліцца ад павіннасцей: найперш, бралі не валоку, а палову, а патрэбную для гаспадаркі зямлю – шукалі далей ад панскіх вачэй.

Найважнейшай прыкметай развіцця феадальнага ладу зрабілася ўтварэнне фальваркаў – панскіх гаспадарак, разлічаных не на ўласнае спажыванне сялянскіх прадуктаў, а на іх продаж.

Гарады ВКЛ імкліва раслі і развіваліся разам з развіццём рамёстваў і гандлю. Важнай прыкметай ХІУ-ХУ стагоддзяў зрабілася ўтварэнне мястэчак, жыхары якіх будавалі свой дабрабыт развіцці рамёстваў і на абслугоўванні купецкіх караванаў. Асноўнай адзінкай рамеснай вытворчасці з’яўлялася майстэрня, якая належала гаспадару-майстру, які працаваў асабіста, меў у падпарадкаванні чалядніка (падмасцер’я) і некалькі вучняў. З цягам часу майстры адной прафесіі, аб’ядноўваліся ў цэхі з мэтай упарадкавання цэн, даходаў, барацьбы з канкурэнтамі (партачамі); набывалі памяшканне, герб, агульны скарб. У час вайны былі абавязаны бараніць пэўную частку гарадской сцяны.

У шэрагу месцаў багатыя купцы, рамеснікі, мяшчане здолелі аб’яднаць намаганні і дамагчыся ў прыватных уласнікаў або вялікага Князя права на самакіраванне, па ўзору заходнееўрапейскіх гарадоў, так званае магдэбургскае права. Першым яго атрымалі жыхары Вільні (1387), затым Берасця

(1390) і Гародні (1391), Менск (1499).

У шэрагу месцаў прыватным уласнікам удалося захаваць свае ўладанні ў частках горада, так званыя “юрыдыкі”.

Гарадское самакіраванне (магістрат) засядала ў Ратушы, якая будавалася ў цэнтры горада, на гандлёвай плошчы. Магістрат складаўся з дзвюх частак – рады і лавы. Узначальваў яго войт, прызначаемы Вялікім князем; яму ў дапамогу абіраліся 2 бурмістры. Выбарчыя правы мелі толькі хрысціяне, мужчыны, жанатыя і меўшыя маёмасць.

Гарады – цэнтры гандлю. Рынкі і кірмашы. Замежны гандаль з Польшчай, Масквой, крыжакамі.

Мяшчане, рамеснікі, купцы, шляхта, свабодныя сяляне.

Сацыяльная дыферэнцыяцыя гараджан: багатыя і гульцяі, людзі лёзныя.

5. Знешняя палітыка ВКЛ: барацьба з крыжакамі і татарамі, саперніцтва з Маскоўскай дзяржавай. З моманту стварэння ВКЛ яго князям даводзiлася цесна кантактаваць з сусед-няй Польшчай, бо, як правіла таго патрабавала сумеснае імкненне абараніцца ад крыжацкай агрэсіі. Вядома, што актыўную барацьбу супраць крыжакоў вялi Трайдзень, Вiцень, Гедзiмiн, Вiтаўт. Вядома такама i тое, што князi (Мiндоўг) або прэтэндэнты на вялiкакняскi трон (Скiргайла, Вiтаўт) у час мiжусобнай ба-рацьбы звярталiся за дапамогай да крыжакоў i карысталiся iх узброенай пад-трымкай. Але гэта было хутчэй выключэннем, чым правiлам, бо крыжакi Тэўтон-скага або Лiвонскага ордэнаў аказвалi гэтую дапамогу, iмкнучыся падарваць ма-гутнасць ВКЛ i скарыстаць любую магчымасць для свайго замацавання на сла-вянска-балцкiх землях.

Дарэчы, балцкiя землi Балтыйскага ўзбярэжжа амаль поўнасцю сталі нямецкiмі: напрыклад, ад шматлiкiх плямёнаў прусаў i куршаў засталiся толькi геа-графiчныя назвы. Такая ж пагроза навiсла над аукштайтамi, жэмайтамi (жамойтамi) i славя-намi, у тым лiку над заходнiмi.

Варта пры гэтым прыгадаць, што значным дыпла-матычным дасягненнем Вiтаўта з’явiлася арганiзацыя сумесных сiл супраць крыжакоў пад час “вялiкай вайны” 1409-1411. 15 лiпеня 1410 г. пад Грунвальдам у войска саюзнiкаў уваходзiлi беларускiя, лiтоўскiя, польскiя, украiнскiя, рускiя (смаленскiя) харугвы, польскiя, чэшскiя, нават татарскiя войскi. Разгром Тэўтон-скага ордэна абумовiў паступовы заняпад крыжакоў (Таруньскi мiр 1466 г) i iх дзяржаўных утварэнняў на Усходзе, у тым лiку Лiвонii.

Узаемаадносіны ВКЛ з Польшчай складваліся традыцыйна дружалюбна, пасаюзніцку. Таму спрыяла этнічная (славяне), геаграфічная, эканамічная блізкасць, а таксама неабходнасць у сумеснай барацьбе з крыжакамі.

Іншая справа, што большую выгаду з такога дабрасуседства мелі палякі, дакладней шляхта і каталіцкая царква, якія імкнуліся падпарадкаваць сабе багатыя землі княства.

Адносiны ВКЛ з мангола-татарамi таксама мелi свае асаблiвасцi. Па-першае, як адзначалася вышэй, названае княства не мела такiх разбурэнняў, як, да прыкладу, шматлiкiя рускiя княствы. Можна дапусцiць, што яно нават узмацнiлася, паколькi некаторыя з iх (рускiх княстваў) дабрахвотна пераходзiлi ў яго склад каб пазбавiцца мангола-татарскага прыгнёту. А ўзмацнiўшыся, войскi ВКЛ маглi нават прыпынiць заваёўнiкаў, як гэта адбылося ў 1366 г. на Сiнiх Водах, калi Альгерд нагалаву разбiў iх. Менавіта дзейнасць Альгерда характарызуецца выразнай антытатарскай палітыкай.

Удалейшым князi ВКЛ – Ягайла, Вiтаўт, Казiмiр i iнш. iмкнулiся ўсталяваць

змангола-татарамi саюзныя адносiны, скiраваныя, у першую чаргу, супраць Маскоўскага княства як палiтычнага канкурэнта на мiжнароднай арэне. Прыкладам таму – паводзiны Ягайлы пад час Кулiкоўскай бiтвы 1380 г., дазвол Вiтаўта на пасяленне ў ВКЛ татар у канцы ХIУ ст., з 1392 г.

Ёсць звесткi аб тым, што Вiтаўт iмкнуўся заручыцца падтрымкай i ў Залатой Ардзе, пасадзiўшы на тамтэйшы трон свайго стаўленiка. Умяшальніцтва Вітаўта ў справы Арды было настолькі моцным, што выклікала вострае незадавальненне

тамтэйшай знаці, якая арганізавала супраць яго паход. У выніку ваеннае паражэнне ад мангола-татар каля р. Ворсклы 12 жнiўня 1399 г. прымусіла Вітаўта весці больш стрыманую палітыку. У далейшым яна прынесла плён, калі Вiтаўт ў час Грунвальдскай бiтвы выкарыстаў татар у якасці саюзнікаў. Такія ж саюзніцкія адносіны ВКЛ з татарамі падтрымліваліся і ў час узвышэння Масквы.

Пасля смерцi Вiтаўта яго саюзнiцкую з татарамi палiтыку працягваў Казiмiр Ягелончык, праўда, аказаць Ардзе iстотную дапамогу ў яе барацьбе супраць маскоўскага цара Iвана III ён не здолеў. Вядома, напрыклад, што мангола-татары, не дачакаўшыся гэтай дапамогi восенню 1480 г. на р. Угра, адступалi па тэрыторыi ВКЛ i ўсё знiшчалi на сваiм шляху.

Другая палова ХV ст. характарызуецца пагаршэннем адносiн памiж ВКЛ i Крымскiм ханствам – было часткай Залатой (Вялiкай) Арды. Саюзнiк Масквы хан Менглi-Гiрэй здзяйсняў частыя набегi на паўднёвыя землi ВКЛ. У перыяд з 1500-1569 (час княжання Аляксандра Казiмiравiча, яго малодшага брата Жыгiмонта I Старога, Жыгiмонта II Аўгуста) беларускiя землi падверглiся 45 татарскiм паходам. У 1505 г. iм удалося абрабаваць Менск i Наваградак, захапiўшы ў палон каля 100 тыс жыхароў. У наступным, 1506 г. гетман ВКЛ М. Глiнскi ў баi пад Клецкам разбiў заваёўнiкаў i вызвалiў палонных. Пасля гэтай бiтвы паходы татараў на Беларусь хоць i працягвалiся, але ўжо не мелi той разбуральнай сiлы. У далейшым асноўнай сiлай, якая стрымлiвала паходы татар на ВКЛ, стала казацкае войска Запарожскай Сечы, а потым войска Рэчы Паспалiтай.

Узаемаадносiны памiж ВКЛ i Маскоўскай дзяржавы на працягу ХIV-ХVI характарызавалiся cупернiцтвам за гегемонiю ва Усходней Еўропе ўзаемнай варожасцю. Асноўным рэгiёнам узброеных сутыкненняў абедзвюх дзяржаў з’яўлялiся тэрыторыi, якiя знаходзiлiся памiж iмi, у першую чаргу – Cмаленшчына, Браншчына i iнш. Як вядома на першым этапе мангола-татарскай навалы ў ХIIIпершай палове ХIV cтст. многiя рускiя землi дабрахвотна або без значнага ваеннага супрацiўлення ўвайшлi ў склад ВКЛ, каб абаранiць сябе ад прыгнёту заваёўнiкаў.

З узвышэннем Масквы ўзмацнiлiся яе спробы сабраць вакол сябе рускiя землi, у тым лiку тыя, што ўжо знаходзiлiся ў складзе ВКЛ. Натуральна, што ўсё гэта i iншае выклiкала шматлiкiя i працяглыя войны памiж абедзвюма дзяржавамi. Акрамя таго, варожасць cуседзяў выклiкала антымаскоўская палiтыка ВКЛ, якое падтрымлiвала саюзнiцкiя адносiны з мангола-татарамi i дапамагала iншым рускiм княствам (Ноўгарад, Цвер) захаваць сваю незалежнасць ад Масквы. Не спрыяла замiрэнню памiж дзяржавамi i тая акалiчнасць, што цэнтрам праваслаўя ва Усходняй Еўропе з’яўлялася Масква, якая iмкнулася абараняць iнтарэсы i праваслаўных вернiкаў ВКЛ. Ва ўмовах паступовага распаўсюджання каталiцызму некаторыя беларускiя i лiтоўскiя феадалы выказвалi iмкненне далучыцца да сваiх праваслаўных суседзяў, што пагражала цэласнасцi ВКЛ.

Пры Маскоўскiм цары Iване III (памёр у 1505 г.), якому ў 1480 г. нарэшце ўдалося пазбавiць рускiя землi ад Вялiкай Арды, узмацнiлiся ваенныя сутыкненнi з ВКЛ. Пасля смерцi Казiмiра Ягелончыка новы князь - Аляксандр Казiмiравiч не здолеў аказаць дастойнага ваеннага супрацiўлення Маскве i iмкнуўся ўладзiць вайну мiрнымi сродкамi. У прыватнасцi, ён адмовiўся ад падтрымкi варагаваў-