Файл: Лекцыі па ГБ Крючек.pdf

фасады пабудоў. Вонкавы іх выгляд упрыгожваецца ляпнымі аздабленнямі, пілястрамі, пучкамі калон, паліванай керамікай. Напрыклад, палацы ў Нясвіжы, Ружанах, Шчорсах, Свяцку і інш. У афармленні пабудоў, іх унутранага аздаблення ў разглядаемы перыяд вялікую ролю адыграла кафля. У яе дэкоры і тэхналогіі яскрава праяўляўся стыль барока. Яна ператварылася з плоскай ў аб'ёмную архітэктурную дэталь з мастацкімі выявамі кветак, звяркоў, птушак, арнаменту, выкананых у рознакаляровых варыянтах. Беларуская кафля карысталася вялікім попытам і за мяжой, асабліва ў маскоўскай дзяржаве.

Вялікім попытам у краіне і за мяжой карысталася мастацкае шкло. Пашырэнне ведаў па хіміі ў сувязі з дзейнасцю Полацкай калегіі езуітаў, хімічнага накірунку школ у Вільні, Гродне, Навагрудку — паспяхова ішло асваенне новых рэцэптур і тэхналогій. Беларускія майстры ўмелі варыць рубінавае шкло, багемскі крышталь, гравіраваць яго ўпершыню карундавай іголкай, размалёўваць каляровымі эмалямі. У XVIII ст. дзейнічалі шкляныя мануфактуры (гуты) у Налібоках, Урэцку, Гродне, Крычаве, Рагачове, Чачэрску.

Пасля далучэння беларускіх зямель да Расійскай імперыі царскія ўлады, імкнучыся інтэграваць у сваю дзяржаўную структуру новыя тэрыторыі, праводзілі адпаведную палітыку. Значны ўплыў на развіццё беларускай культуры ў гэты перыяд аказвала польская, а пазней, асабліва з 60-х гг. XIX ст., — руская культура. Назіралася таксама цесная сувязь з культурамі ўкраінскага, літоўскага і іншых народаў. Культура беларускіх зямель сутыкалася з жорсткім прыгнётам з боку царскай улады, якая імкнулася даказаць, што насельніцтва Беларусі не мела сваёй этнічнай асаблівасці.

.Тэма: Войны XVII–пачатку ХУІІІ ст. і іх наступствы для беларускіх зямель. Рэч Паспалітая ў еўрапейскай геапалітыцы ў XVIIXVIII стст.

1.Беларусь i войны РП з Расiяй у першай трэцi ХVII ст.

Увынiку аб’яднання Польшчы з ВКЛ суадносiны сiл ва Усходняй Еўропе паступова змянiлiся на карысць РП. У гэты ж час, асаблiва пасля смерцi ў 1584 г. Iвана Грознага, унутрыпалiтычнае становiшча Расiйскай дзяржавы рэзка пагор-шылася.

Пасля смерцi ў 1598 г. апошняга сына I. Грознага – цара Фёдара Iванавiча дынастыя Рурыкавiчаў (па лiнii Калiты) перасеклася i ў краiне пачаўся так званы “смутны час” – час мiжусобнай барацьбы баярскiх груповак за царскi трон, час народных паўстанняў i нападаў iншаземцаў i г. д., а па сутнасцi – сiстэмны крызiс расiйскага грамадства

Угэты самы час на тэрыторыi РП з’явiўся чалавек, якi абвясцiў сябе царэвiчам Дзмiтрыем, цудам уратаваўшымся ад смерцi. Яго падтрымаў сандамiрскi ваявода Юры Мнiшак i пазнаёмiў са сваёй дачкой – Марынай. Iлжэдзмiтрый прыняў каталiцтва i звярнуўся за Жыгiмонта III з просьбай аб дапамозе ў вяртаннi “законнага” царскага трону ў абмен на пэўныя абяцаннi.

Кароль прамой дапамогi не аказаў, але дазволiў шляхце ўдзельнiчаць у паходзе на Маскву.

У маi 1605 г пасля нечаканай смерцi Гадунова царскае войска перайшло на бок авантурыста i ўжо ў чэрвенi 1605 г. ён уступiў у Маскву i каранаваўся на царства.

Але яго палiтыка не магла задаволiць адразу ўсiх – сялян i дваран, баяр i шляхту. Прысутнасць у Маскве чужых (польскiх, лiтоўска-беларускiх) войск выклiкала незадавальненне масквiчоў. У вынiку змовы баяр i паўстання гараджан 17 мая 1606 г. адбылося забойства Iлжэдзмiтрыя. Новым царом змоўшчыкi тэрмiнова абралi В. Шуйскага (1606-1610).

Змена ўлады не выклiкала стабiлiзацыi жыцця. У Расii распаўсюдзiлiся шматлiкiя выступленнi сялянства, казакоў, нават дваран, незадаволеных Шуйскiм. Асобныя ўдзельнiкi паўстання Балотнiкава 1606-607 прама патрабава-лi аднаўлення на троне Дзмiтрыя I. Летам 1607 пад Бранскам аб’явiўся новы Дзмiтрый I, (М. Малчанаў) якi таксама “цудам выратаваўся”. Цiкава, што М. Мнiшак таксама яго прызнала. У сакавiку 1608 яго войска шляхты i каза-коў ужо стаяла пад Тушынам. В. Шуйскi быў вымушаны

звярнуцца за дапа-могай да шведаў.

Але гэта выклiкала адкрытае ўмяшальнiцтва РП. У вераснi яе войскi асадзiлi Смаленск, а летам 1610 гетман Жалкеўскi разбiў царскi атрад, якi iшоў на дапамогу. У гэты час Iлжэдзмiтрый II ужо стаяў пад Масквой.

Улiпенi 1610 група баяр звергла Шуйскага i пастрыгла яго ў манахi. Ула-да перайшла да 7 баяр на чале з Мiласлаўскiм. У жнiўнi яны заключылi пера-мiр’е з Жалкеўскiм i звярнулiся да Жыгiмонта III з просьбай прыслаць на царства 15 гадовага каралевiча Уладзiслава. Паводле адпаведнага пагаднення, у Маскву ўступiлi войскi РП. У гэтых умовах патрэба ў “Дзмiтрыi” адпадала, невыпадкова таму, апошнi быў вымушаны ўцякаць пад Калугу, дзе i быў за-бiты сваiмi былымi прыхiльнiкамi. Яго жонка М. Мнiшак, а таксама сын Лжэдзмiтрыя I - “ворёнок”, праз колькi часу былi пакараны смерцю ў Маскве.

Але, нягледзячы на тое, што “Сямiбаяршчына” прысягнула Уладзiславу,

уРасii распачаўся вызваленчы рух. Вясной 1611 спроба першага апалчэння на чале з князем Пажарскiм выбiць войска РП з Масквы была няўдалай, а гарнiзон Смаленска капiтуляваў. На дапамогу войску РП у Маскве рушыў атрад Хадкевiча, але ў сталiцу не прабiўся. У вынiку новага апалчэння 1612 г. на чале з Мiнiным i Пажарскiм шляхецкае войска капiтулявала, а новае войска Жыгiмонта III было вымушана вярнуцца.

Устудзенi 1613 на Земскiм Саборы ў Маскве быў абраны новы цар – 16 гадовы Мiхаiл Раманаў, але стары прэтэндэнт на трон не адмаўляўся ад дадзеных яму абяцанняў. У вынiку - восенню 1618 г. каралевiч Уладзiслаў здзейснiў спробу вярнуць царскую карону, але няўдала. Праўда, пры гэтым РП паводле Дзявулiнскага перамiр’я Расiя пазбаўлялася Смаленска i нек iншых зямель. Годам раней, паводле Сталбоўскага мiру са Швэцыяй Расiя згубiла выхад да Балтыйскага мора.

2. Беларусь у вайне Расii з Рэччу Паспалiтай (1654-1667 гг.)

Асноўная прычына – cутыкненне iнтарэсаў Расii i РП вакол Украiны: РП iмкнулася вярнуць страчаную (левабярэжную) частку Украiны, а Расiя – замацаваць поспех i захапiць новыя землi на захадзе. З гэтай мэтай была створана 80-тысячная армiя i кiнута на памежныя тэрыторыi ВКЛ, якiя абараняла 10тысячнае войска РП.

Рускi цар Аляксей Мiхайлавiч (1645-1676) “Тiшайшiй” спадзяваўся на дапамогу беларускага насельнiцтва, якое, быццам цярпела пакуты ад палякаў. У красавiку 1654 г. ён паведамляў Багдану Хмяльнiцкаму, што беларускiя мяшчане “бiтi челом прiсылают... iх от неволi ляхскiе освобо-дiть, а онi все под нашею государскою рукою бытi желают радостнымi сердцамi” // Iсторiя БССР. с. 126.

З гэтай жа нагоды на Беларусi распаўсюджваюцца адпаведныя царскiя граматы з заклiкам да праваслаўных аб дапамозе ў барацьбе супраць “ляхаў”. Варта адзначыць, што такая палiтыка на першым этапе вайны прыносiла Маскве iстотную карысць.

Вясной-летам 1654 г. рускiя стральцы паспяхова наступалi ў двух напрамках: на поўднi з дапамогай пасланага Хмяльнiцкiм 20 тысячнага вой-ска ўкраiнскiх казакоў (гетман Залатарэнка) яны захапiлi Гомель, Чачэрск, Быхаў, у жнiўнi – Магiлёў. Многiя гарады здалiся з-за агiтацыi беларус-кага шляхцiца Паклонскага, якi, перайшоў на бок цара, стварыў полк i па-чаў схiляць гарады.

На поўначы ваявода Шарамецеў да зiмы захапiў Полацк, Дзiсну, Вiцебск. Войскi П i ВКЛ здолелi аказаць супрацiўленне толькi ў канцы 1654 г.

Але летам 1655 пачалося новае наступленне рускiх стральцоў, у вынiку якога былi захоплены цэнтральная (3 лiпеня Менск) i заходняя частка Беларусi разам са сталiцай ВКЛ Вiльняй (8 жнiўня). Дзеяннi ваяводы Трубяцкога, а таксама украiнскiх казакоў у Заходняй Беларусi насiлi характар знiшчальных рэйдаў, скiраваных супраць насельнiцтва Клецка, Слонiма, Наваградка. Пры гэтым, iм так i не ўдалося захапiць Слуцк, Ляхавiчы i Ста-ры Быхаў.

Шведскае каралеўства скарыстала цяжкае становiшча РП i летам таго ж 1655 г. напала на Польшчу i амаль поўнасцю яе акупiравала. Кароль Карл Х Густаў звярнуўся да Аляксея Мiхайлавiча з прапановай аб сумес-ным падзеле РП.

Аляксей Мiхайлавiч, вiдавочна, не хацеў вырашаць лёс РП з кiм бы то нi было, нават са шведамi, якiя зрабiлiся яго нечаканымi саюзнiкамi. Да та-го ж лёс ВКЛ ужо не выклiкаў непакою. Таму ў лicтападзе 1656 цар пай-шоў на заключэнне з Каронай так званага Вiленскага перамiр’я, каб пад-рыхтавацца да магчымай вайны супраць Швецыi.

Па ўмовах перамiр’я на акупiраванай тэрыторыi Беларусi 1. улада пераходзiла да рускай адмiнiстрацыi: у прыватнасцi, у Маскве ствараўся Пры-каз ВКЛ, у буйных гарадах улада ваявод. Праўда, дзейнасць магдэбург-скага

права захоўвалася пад кантролем ваявод; 2. Той шляхце, хто пры-сягаў рускаму цару i “цалаваў крыж”, надавалiся правы дваран, а хто вы-ступаў супраць – адбiралася маёмасць. 3. на Бела-русi зачынялiся ўсе каталiцкiя i унiяцкiя храмы, усе правы i маёмасць пакiда-лiся толькi праваслаўнай царкве, насельнiцтва i палонныя перахрышчва-лiся ў праваслаўную веру.

Але i праваслаўны стан не ахоўваў ад гвалту. Паводзiны рускiх стральцоў на Беларусi выклiкалi моцнае незадаваль-ненне мясцовага жыхарства. Нават тыя, хто “цалаваў крыж”, цярпелi рабаўнiцтва i здзекi. Становiшча працоўных мас рэзка пагоршылася. Акрамя таго, цэлыя сялянскiя i рамеснiцкiя сем’i вывозiлiся ў палон, у Маскву i Сiбiр. Да цара няспынна паступа-лi скаргi ад “белорусцев” на стральцоў. Пры гэтым, як сведчыў Нiкан, сам цар планаваў пасялiць у сваiх землях не менш за 300 тыс. беларусаў. Таму паляванне на людзей набыў характар дзяржаўнай праграмы. Гвалт аку-пантаў выклiкаў адпаведны рух супрацiўлення.

Для канчатковага падпарадкавання Беларусi ўвосень 1659 войска ваяводы Хаванскага захапiла Бярэсце i iншыя паўднёвыя гарады, якiя бязлiтасна разбуралiся, а насельнiцтва забiралася ў палон. Абаранiць людзей

не было каму, бо войска ВКЛ дапамагала палякам ваяваць са шведамi. Толькi пасля падпiсання мiру памiж абедзвюма дзяржавамi ў 1660 г. ства-рылicя ўмовы для больш дзейснай барацьбы з рускiм войскам.

Летам 1660 г. аб’яднанае войска польскай i лiтоўска-беларускай шлях-ты на чале з П. Сапегам разбiла Хаванскага каля в. Палонка, Слонiмскага павета. Такiм чынам, у лiпенi ўся Беларусь на захад ад Бярэзiны была вы-звалена. У кастрычнiку 1660 г. войска ваяводы Далгарукага было адкiнута да Смаленска. Мала таго, атрады сялян i мяшчан хадзiлi ваяваць на рускiя землi, знiшчалi рэшткi рускiх атрадаў.

На пачатку 1661 г. узмацняецца антырускае супрацiўленне на акупiраванай тэрыторыi. Так, у лютым 1661 г. адбылося паўстанне мяшчан Магiлёва, якiя за ноч знiшчылi 2000 стральцоў. Такiя ж паўстаннi адбылiся ў Гомелi i iншых гарадах. Усё гэта i iншае забяспечыла поспех войска РП, якое ў снежнi таго ж 1661 г. вызвалiла Вiльню. Далей войска не хацела

ваяваць, бо не плацiлi жалавання.

Але на буйнамаштабныя акцыi нi ў аднаго з бакоў ужо не было сiл. Таму баявыя дзеяннi перапынiлiся на 2 гады. I толькi 30 студзеня 1667 памiж ваяваўшымi бакамi на Смаленшчыне было падпiсана Андрусаўскае перамiр’е (на 13 гадоў i 6 месяцаў), паводле якога:

1.да Расii канчатковаадыходзiлi Смаленскае i Чарнiгаўскае ваяводствы;

2.да Расii канчаткова адыходзiла левабярэжная Украiна, а таксама часова (на 2 гады) пераходзiў Кiеў з прыгарадамi ў радыусе 1 мiлi.

3.Запарожская Сеч пераходзiла пад агульнае кiраўнiцтва 2 краiн. Прадугледжвалася вяртанне палонных беларусаў i вывезеных культур-

ных каштоўнасцяў. Але многае так i засталося нявыкананым.

Для насельнiцтва i эканомiкi Беларусi вайна мела разбуральныя наступствы, аб чым мы пагаворым асобна.