Файл: Адам интеллектісі дамуыны лингвистикалы аспектілері.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 29.10.2023
Просмотров: 394
Скачиваний: 2
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
1) физикалық қабылдау (көру, есту, иіс, дәм, жанасу). Олар адамның ағзасында шоғырланған (көз, құлақ, мұрын, тіл 1, тері). Семантикалық тобы - 'қабылдау'.
2) физиологиялық жағдайлар (аштық, шөлдеу, тілек = 'тәндік тартымдылық', ауырсыну және аз қажеттілік, ауырсыну және т.б.). Олар дененің әртүрлі бөліктерінде шоғырланған. Семантикалық тобы - 'сезіну'.
3) әр түрлі сыртқы және ішкі әсерлерге физиологиялық реакциялар (бозару, суық, жүрек соғысы, кіші немесе үлкен дәрет). Дененің әртүрлі бөліктері (бет, жүрек, тамақ) немесе жалпы дене жауап береді.Семантикалық тобы жоқ. Атап айтқанда, "жауап беру" мағынасы бұл рөлді талап ете алмайды, өйткені оны келесі қарапайым мағыналар арқылы ұсынуға болады:
4) физикалық әрекеттер мен қызметтер (жұмыс, демалу, жүру, тұру,жату, лақтыру, сурет салу, тоқу, кесу, кесу, кесу, сындыру және т.б.). Олар аяқ-қолдар мен денемен орындалады. Семантикалық тобы - 'істеу'.
5) тілектер (қалау, ұмтылу, шыдамау, қалыс қалу,мәжбүрлеу, азғыру, артықшылық беру және т.б.). Олар не денеде, не жанында шоғырланған. Физиологиялық қажеттіліктерді қанағаттандырумен байланысты алғашқы, қарапайым тілектер денеде шоғырланады; мысалы.жегісі келеді (ішу, ұйықтау).Шамасы, олар адамдар мен жануарларға ортақ. Рухани қажеттіліктерді қанағаттандырумен байланысты мәдени тілектер жанда шоғырланады; Тілектердің сөзсіз көпшілігін құрайтын соңғысы ар-ұжданмен реттелетін ерік-жігердің көмегімен жүзеге асырылады. Семантикалық тобы - 'қалау'.
6) ойлау, интеллектуалдық қызметі (елестету, санау, сену; түсіну, сана; түйсігі, түсінуі; келу, түсу;білу, білу; сену; болжау, күдіктену; есте сақтау, есте сақтау, еске түсіру, ұмыту; т.б.). Интеллектуалды белсенділік санада(ақыл, бас) локализацияланған және солар арқылы орындалады. Семантикалық примитивтер - 'білу', 'санау' және, мүмкін, тағы басқалары.
7) эмоциялар (қорқу, қуану, ашулану, сүю, жек көру, үміттену,үмітсіздік және т.б.). Олар сондай-ақ адам мен жануарларға ортақ (қорқыныш, ашу) және мәдениетті (үміт, үмітсіздік, таңдану, ашулану, таңдану және т.б.) болып бөлінеді. Адамда барлық эмоциялар жанға, жүрекке немесе кеудеге локализацияланған. Семантикалық тобы- 'сезіну'
8) сөйлеу (хабарлау, уәде беру, сұрау, талап ету, бұйрық беру, тыйым салу,ескерту, кеңес беру, жариялау, ұрысу, мақтау, мақтану, шағу және т.б.). Оған тіл қызмет етеді. Семантикалық тобы- ' сөйлеу.
59.Г.Ю. Айзенк ұсынған адамның үш түрлі интеллектуалдық ерекшелігін талдап жазыңыз:- биологиялық интеллект (физиология, генетика, биохимия жатады) - психометрикалық интеллект (білім, мәдени факторлар, отбасы тәрбиесі, әлеуметтік-экономикалық деңгей жатады) - әлеуметтік интеллект (әлеуметтік-экономикалық деңгей, тәжірибе, денсаулық, жеке тұлғалық, білім, психикалық ауытқулар, мотивация, тамақтану, мәдени факторлар, ішімдікке көзқарас, отбасы тәрбиесі жатады)
Психологияда адамың интеллектісін зерттеуде Г.Ю. Айзенктің ғылыми еңбегінің зор екендігі даусыз. Психолог-ғалым өзінің «Интеллект: новый взгляд» атты көлемді мақаласында интеллектінің түсінігі мен анықтамасын толық ашып берген. Зерттеуінде: «...при попытке дать определение интеллекта следует учитывать тот факт, что по крайней мере три совершенно различных его концепции. Никакая дискуссия о природе интеллекта не может быть продуктивной, если она не учитывает этих различий», – деген жүйелі пікір айтқан. Ғалым айтып отырған бөлініс: биологиялық интеллект, психометрикалық интеллект, әлеуметтік интеллект. Биологиялық интеллект танымдық әрекеттің физиологиялық, нейрологиялық, биохимиялық, гармональдық негізі ретінде, яғни бастағы ми қыртысының қызметі мен құрылысымен байланысты белгілерін көрсетеді. Осылар интеллектіні жеке ажыратуға жауапты десе де болады. Бұл құрылымдардың табиғатында маңызды рөл атқаратын – гентикалық фактор. Келесі психометрикалық интеллектіге мәдени факторлар, отбасындағы тәрбие, білім алу және әлеуметтік-экономикалық дәреже өз үлесін қосады. Әлеуметтік интеллектіні танытатын мынадай факторлар: әлеуметтік-экономикалық деңгей, уәж, тамақтану, мәдени факторлар, алкогольге көзқарас, әрекет стратегиясы, отбасы тәрбиесі, психикалық ауытқулықтар, білім, тұлғалық, денсаулық, тәжірибе. Ғалымның өз сызбасын да көрсете кетуге болады:
60.Эмоционалды интеллект жəне көшбасшылық арасындағы байланысты ажыратып талдаңыз
Эмоционалдық интеллект – өзінің және өзге адамдардың сезімдік белгілерін тану-ұғу және сол сезімдерді басқара білу қабілеті. Интеллектінің бұл түрі психологиялық білімді болуды және оны практикада қолдана білуді қажет етеді. Дегенмен, эмоционалдық интеллект психологиямен шектеліп қалады деуге болмайды. Эмоциялық интеллект» психологиядағы жаңа бағыттардың біріне кіреді. Г. Гарднер мен П. Сэловей ұсынған эмоциялық интеллект ұғымы мыналарды қамтиды: өзіндік эмоцияларды тану; эмоцияларды басқара алу; өзіндік мотивация; өзге адамдардың эмоциясын тани білу. Көшбасшы болуға бейім адам іріктеліп, өз идеясымен топты еліктіре білуде тек білімділігімен ғана емес, сондай-ақ, топпен қарым-қатынас жасай білу өнерімен, оларды жігерлендіріп шабыттандыруымен, еліктіре білуімен жəне жоғарғы мотивацияны сақтап, іске деген құштарлықтарын арттыра алуымен ерекшеленеді. Жеке тұлғаның кəсіби жетістіктері, сөзсіз, оның білімімен, қабілеттерімен, дағдыларымен, жан-жақтылығымен жəне кеңінен ойлау білу қасиеттерімен, яғни оның жалпы интеллект деңгейімен байланысты болып келеді.
Д.Гоулмен эмоциялық интеллектті тиімді басқарудың міндетті шарты деп қарастырады. Өзінің «Эмоциялық көшбасшылық» кітабында ол көшбасшылық қабілет үлгісін эмоциялық интеллект құрылымына сəйкес келесі түрде сипаттайды: өзіндік сана: өзіндік санасы жоғары дамыған көшбасшылар өз эмоциялары мен сезімдерінің əсерін саналауға қабілетті, бұл қасиет оларға күрделі жағдайларда мінез- құлықтың ең үздік тəсілін таңдауға көмектеседі. Өзін-өзі қадағалау: эмоцияны қадағалау, ашықтық, бейімділік, жеңуге деген ерік- жігер, бастамашылық, оптимизм. Өзін-өзі қадағалауы жоғары дамыған көшбасшылар – стрестерге төзімді, дағдарыс уакытысында тыныштық пен байыптылық сақтай білетін, аумалы-төкпелі жағдайларға тез бейімделе алатын тұлғалар.
61.Интеллект феноменіне қатысты ғылыми зерттеулерді шығыстық (әл-Фараби, Абай, Қ. Әбішев және т.б.) және батыстық (Гераклит, Аристотель, Р. Декарт, К. Юнг, П.А. Флоренский, В.А. Вернадский және т.б.) философияның өкілдері пікірі негізінде талдап жазыңыз
Әл-Фараби интеллект сөзi түрлi мағынада қолданылады дейдi. Бiрiншiден, қарапайым тiлде «парасатты адам» мағынасында. Оны интеллекция актысына (даму үстiндегi интеллектiнiң көрiнiсi деп ұғу керек) жатқызады. Себебi, «парасатты» деп түйiндеу үшiн адамға сенiм қажет. Болмаса, парасаттылық негiзi жасанды (сенiмсiз) жағдайда парасаттылық туралы айту мүмкiн емес. Ал сенiм қайырымдылықтан туындайды. Ендеше, парасатты адам деп «жақсылыққа асық, жамандықтан қашық» қайырымды адамды айтады». Әл-Фараби бұл пайымдауында өте терең философиялық мағына жатыр. Ол – адамның iшкi жан дүниесi мен рухани әлемi оның iс-әрекетiмен байланысы бүтiн құбылыс екендiгi. Ол екеуi – рухани әлемi мен iс-әрекетi - ажырамас бiрлiкте болса ғана парасаттылық сенiмi қалыптаса алады, болмаса, iшкi есепке құрылған жасанды қайырымдылық негiзiнде парасатты адам туралы айту мүмкiн емес. Мысалы, билiктегi адамдарда осы қасиет жетiспей жатса – онда ондай қоғам қайырымды бола алмайды. Тiптен, негiзi таза қайырымдылықтан тұратын меценаттық қозғалыстың өзiнде бұра тарту кездессе, онда ондай меценаттық өзiнiң негiзiнен, яғни, риясыз қайырымдылығынан ажырағандықтан сенiмдi емес. Сол себептi, ол меценатқа қатысты «парасатты» деп айта алмаймыз. Олай болмауы үшiн «парасатты адамның ойын жүзеге асырушылар да парасатты болуы керек» деуге тура келедi. Бұл – қайырымды қоғамның негiзi дейтiндей, қазiргi қоғамымыз үшiн өткiр де терең мәселе. Бұл ойды ‒ әл-Фарабиден «серпiлiп шыққан» ой қатарына жатқызу қажет.
Қазақ философы
Қ. Әбішев адамның ойлау жүйесін идеалдық категорияға жатқызады да: «Ойлау бұрын да айтқандай организмнің ішкі күйін білдіретін процесс қана болса, адам сыртқы дүниені де, өзін де өзгерте алмас еді. Ойлау әр адамнан тыс дүниенің сырына да, оның өз сырына да, өзінен тыс объектідей қатынас жасап бойлай алатын және соның негізінде өзінің идеялдық дүниесін жасайтын адамның қызметі. Оған субъективті психикалық қызмет те, әрі сыртқы дүниеде іс-әрекет түрінде жалғасатын түрі де жатады»,
Интеллект табиғатының тұлға құрылымындағы маңыздылығы туралы ой тұжырымдар белгілі ойшыл, еңбектері психологияның материалистік сипатына негіз болған Аристотель көзқарастарында да кездеседі. Аристотель интеллектіні өзіне қалай және қайтіп келіп қалғанын білмесе де, анология жасау немесе ой толғау арқылы емес, туа біткен, жаратылыстан біткен қасиеті арқылы әмбебап, ақиқат және қажетті шарттар жөнінде анық мағлұмат алу үшін адамға жағдай жасайтын жан қабілеті ретінде түсіндіреді. Аристотельдің пікірі қазіргі таңдағы интеллектіні ерекше қабілет ұғымын теңестіретін тұжырымдарына жақын келетіндігін байқауға болады. Сонымен қатар, Аристотель интеллектіні төрт түрге бөледі: әлеуетті, актуалды, жүре келе дарыған және әрекетшіл интеллект. Енді оның интеллектінің жоғарыдағы түрлеріне берген сипаттамасына тоқталамыз.
Әлеуетті интеллект - жан қабілеттерінің бірі немесе материядан дүниеде бар заттардың парқы мен формасын абстракциялай алатын немесе соған даяр әлде бірдеңе деп есептейді. Интеллект парқында бар нәрселер арқылы формалардың жүзеге асқандығын түсіндіреді: дүниеде бар нәрселердің формасына әлі ие болмай тұрған кезде, ол әлеуетті интеллект болып табылады, ал формалар жүзеге асты дегенше ол актуалды интеллектіге айналады.
Актуалды интеллект - актуалды пайымдалғыш болғандықтан интеллектінің формалары болып табылатын интеллекцияның пайымдалған объектіге бағдарланып, бұған дейін актуалды деп саналып келген интеллект жүре келе дарыған интеллектіге айналады.
Аристотель айтқан әрекетшіл интеллект дегеніміз - ешуақытта да материяда болмаған және онымен мүлдем байланысы жоқ абстракцияланған форма. Бұл интеллект қайсыбір жағынан қарағанда актуалды интеллект болып табылады және жүре келе дарыған интеллектіге өте жақын болып келеді. Ойшыл өз ой-пікірлерінде интеллектінің табиғатын және оның түрлерін атап көрсетуде құнды мәселелерді алға тартады. Философ-ойшыл интеллект ұғымын оның түрлерін ажырата отырып түсіндіруге тырысты. Және де әрбір түрі әрекет еткен сайын екінші түрге өтіп отыратындығын дәлелдеуге тырысты. Оның еңбектерінен интеллектінің қоршаған шындыққа қатысты туындауы мәселесі сөз болады. Осы орайда, Аристотельдің көзқарасы бойынша ақиқат дүниенің интеллект дамуындағы рөлі болып табылады.
Юнгтің пікірінше, интеллект бағытталған, саналы ойлау процестеріне жатады. Юнг интеллектті интуициядан ажыратады, бұл сананың мазмұнына айтарлықтай әсер етеді. Ақыл психиканың жұмысында маңызды, бірақ шектеулі рөл атқарады. Юнг тек интеллектуалды түсініктің толық болуы мүмкін емес екенін атап көрсетеді:"тек интеллектті қанағаттандыратын Психология ешқашан практикалық бола алмайды, психиканы түсіну үшін тек интеллект жеткіліксіз"