Файл: Адам интеллектісі дамуыны лингвистикалы аспектілері.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 29.10.2023
Просмотров: 393
Скачиваний: 2
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Деструктивті дау-дамайлардың алдын алуға мүмкіндік беретін негізгі обьективті жағдайларды қарастырайық: Ұйымдағы қызметкерлердің өмір сүруіне қолайлы жағдайлар жасау дау-дамайдың алдын алудың негізгі объективті шарты. Егер адамда баспана болмаса, отбасы қолайсыз бөтен пәтерде тұрса, ол жиі ауырса және т.б. онда ол адамның проблемалары, қайшылықтары мен даулары көп болады.Ұжымда, ұйымда материалдық игіліктерді әділетті және ашық бөлу. Адамдар арасындағы дау-дамайларды талдау олардың пайда болуының объективті себебі материалдық игіліктердің жетіспеушілігі мен олардың әділетсіз бөлінуі болып табылатындығын көрсетті. Рухани игіліктерді әділетсіз бөлу дау-дамайлардың біршама аз себебі болып табылады. Ол әдетте мадақтаулар мен марапаттаулармен және т.б. байланысты. Әдеттегі дау-дамай алдындағы жағдаяттарды шешудің құқықтық және басқа да нормативті процедураларын жасау. Мұндай жағдаяттарға жататындар: басқарушының бағынушының жеке ар-намысын қорлауы; жалақы мөлшерін анықтау; бірнеше үміткердің болуы кезінде бос орынға тағайындау; қызметкерді жаңа жұмыс орнына ауыстыру; қызметкерді жұмыстан босату және басқалар.т Адамды қоршайтын, жұбандыратын материалдық орта. Дау-дамайлардың ықтималдығын азайтуға мүмкіндік беретін материалдық орта факторларына мыналарды жатқызуға болады: жұмыс және тұрғын үй ғимараттарының қолайлы жоспарлануы; әуе кеңістігінің, жорықтың, электромагниттік және басқа да өрістердің қолайлы ерекшеліктері, ғимарат реңкінің тыныштандырушы бояуда болуы, бөлме өсімдіктерінің, аквариумдардың болуы, психологиялық жеңілдеу бөлмелерінің жабдықталуы, тітіркендіруші шулардың болмауы және т.б. Дау-дамайлардың алдын алудың объективті-субъективті шарттарына ұйымдық-басқарушылық факторлары жатады; Дау-дамайдың алдын алудың құралымдық-ұйымдық шарттары бір жағынан ұйым ретінде, ал екінші жағынан әлеуметтік топ ретінде цехтық, заводтық, фирмалық құрылымдарын оңтайландырумен байланысты. Ұжымның формальды және формальды емес құрылымдарының алдында тұрған міндеттерге барынша сәйкес келуі ұйымның құрылымдық элементтері арасында пайда болатын қайшылықтарды азайтуды қамтамасыз етеді және қызметкерлер арасында дау-дамайлардың пайда болу ықтималдығын азайтады. Функционалдық-ұйымдық шарттар ұйымның құрылымдық элементтері мен қызметкерлер арасындағы функционалдық өзара байланыстарды оңтайландыру байланысты. Бұл қызметкерлер арасындағы дау-дамайлардың алдын алуға мүмкіндік береді, әрі функционалдық қайшылықтар соңында тұлға аралық қайшылықтарды туғызады.
37. Б.Ұ. Сағынова интеллектінің тарихи зерттелуіне ерекше тоқталып, әр ғылым саласында қарастырылын атап, оларды мынандай ретпен көрсеткен:- интеллектіні танудағы философиялық көзқарастар;- интеллектінің психологиялық табиғаты;- интеллектінің биологиялық табиғаты;- антропологиядағы көзқарастар;- этнопсихологияда интеллектінің зерттелуі;- интеллектінің физиологиялық табиғаты.Талдап жазыңыз.
Б.Сағынова «Қазақ тіліндегі адам интеллектісіне қатысты лексика /этнолингвисткалық зерттеу/» атты кандидаттық диссертациясында адамдар арасындағы сыйластық сезімі адамның ішкі сезім дүниесінен туындап, бағалау сипатын білдіретіндігін айтады.
Қазақ тіліндегі адам интеллектісіне қатысты лексиканы зерттеген Б.Ұ.Сағынова «Сөз мағынасының кеңеюі, сөздердің семантикалық өрісінің бір-бірімен ұласуы, олардың тілдегі белгілі бір құбылысты, атауды білдірудегі бір-бірімен тура немесе жанама байланысын, адамның дүниені ақыл-ойы арқылы тану процесінің бір қыры соматизмдер арқылы танылады»,– дейді.
38. Әлеуметтік интеллект және оның кәсіби, жеке дамудағы рөлі мен маңызын тұжырымдап жазыңыз
Әлеуметтік интеллект – қарапайым өмірде өзіне қажетті орынды таба білу және керек кезде бағыт-бағдарын өзгерте алу қабілеті. Мәселен, біз өмірде бала немесе ересек, оқытушы немесе студент, басқарушы немесе оның қарамағындағы жұмысшы бола аламыз. Кей кездері кім болатынымызды өзіміз таңдай аламыз, кейде біреуге таңдатамыз. Әлеуметтік интеллектісі қалыптасқан адам өзінің орынын лайықты таңдай біле алатын, өз бағытын дұрыс басқара алатын адам. Сондай-ақ адамның мәдениеті мен тәжірибесі менталдық интеллект, эмоциялық интеллект, физикалық интеллект сияқты интеллект түрлеріне қатысты қалыптасып, дамып отырады.
Әлеуметтік интеллект - өзара әрекеттесудің табысын айқындайтын білім мен дағды, адамдарға адамдармен оңай араласуға көмектесетін және ыңғайсыз жағдайларға жол бермейтін сыйлық. Тұжырымдама жиі эмоционалдық ақылмен анықталады, бірақ көбінесе зерттеушілер олардың қатарлас жүретінін көреді. Әлеуметтік барлау тұжырымдамасында үш компонент бар:
-
Кейбір әлеуметтанушылар оны жеке ой-санаға, когнитивті қабілетіне бөледі және біліммен, ауызша және математикалық интеллектпен және т.б. -
Феноменнің басқа жағы - нақты білім, әлеуметтену процесінде сатып алынған дарындар. -
Үшінші анықтама - жеке тұлғаның ерекшелігі, ол командада табысты байланыс пен бейімделуге кепілдік береді.
Психологиядағы әлеуметтік интеллект
1920 жылы Эдвард Ли Торндайк психологияны әлеуметтік интеллект түсінігіне енгізді. Ол оны тұлғааралық қарым-қатынастарда, яғни «форштрлікте» даналық ретінде қарастырды. Кейінгі жұмыстарда G. Allport, Ф. Вернон, О.Комте, М.Бобнева және В.Куницын сияқты авторлар және т.б. СИ терминінің түсіндірілуіне ықпал етті. Ол мынадай сипаттамаларды тапты:
-
жеке адамдармен танысу және топтың көңіл-күйін түсіну мүмкіндігі; -
интеллектуалды тәуелсіздік. фактор; -
әлеуметтену процесінде дағдыларды қалыптастыру; -
өзгелердің көзімен көру мүмкіндігі; -
коммуникативтік ерекшеліктердің аясында дамыған жаһандық қабілеттер.
Әлеуметтік интеллект деңгейлері
Кәсіби дамуда әлеуметтік интеллекттің рөлін анықтаған ғалымдар әлеуметтік интеллект үшін не қажет екенін ойластыра бастады. Жиырмасыншы ғасырдың ортасында Дж.Гилфорд SI-ды өлшеуге қабілетті алғашқы сынақтан өтті. Міндеттердің күрделілігі, шешімнің жылдамдығы мен түпнұсқалығы сияқты параметрлерді ескере отырып, адамның әлеуметтік сауаттылығын білдіруі мүмкін. Әлеуметтік интеллекттің жақсы деңгейінің болуы туралы әртүрлі мемлекеттердегі әрекеттердің тиімділігі туралы айтылады. Тиімділігі SI бірнеше деңгейін анықтайды:
орташа - іс-әрекеттердің үлгілері, күнделікті өмірде өнімділік;
төменгі деструктивті мінез-құлық, тіпті жағдайлардың ең қолайлы сәйкестігін бұзуға қабілетті;
жоғары - коммуникация дағдылары, адамдарға басшылық жасау, кез-келген мәселені бақылау қабілеті.
39.Философиядағы «интеллект» макроконцептісін талдап, тұжырымдаңыз
Адам интеллектісі – кез келген философиялық құбылыстың итермелеушісі және басшысы. «...адамның бүкіл өміртанымының өзегі, тіршілігінің тірегі саналатын сөзге қатысты кез келген мәселенің терең тамырларын ашу үшін философияға жүгіну қажет деп саналады». Философияда «интеллект» әлеуметтік-мәдени феномені мәселесіне әр дәуірде көптеген ойшылдар мән берген. Адам тұрмысының өзін интеллектуалдық (ақыл) және физикалық (дене) деп екіге бөлу интеллектуализм сияқты философиялық бағыт қалыптасқан антика философиясынан бастау алады. Интеллектуализм интеллектіні сезімдік таным мен тәжірибеден бөле отыра, алдыңғы орынға танымды қояды.
40.Интеллект ұғымына қатысты қазіргі таңдағы жаңаша көзқарастарды талдаңыз.
Адамның интеллектісін зерттеу 1800 жылдардың аяғында сэр Фрэнсис Гальтон (Чарльз Дарвиннің немере ағасы) интеллектті алғаш зерттеген адамдардың бірі болған кезден басталады.
Гальтонды дарынды жеке тұлғаның тұжырымдамасы қызықтырды, сондықтан ол интеллект биологиялық эволюцияның өнімі болып табылатын жалпы ақыл-ой қабілеті (гипотеза, Дарвин!) Деген гипотезаны тексеру үшін реакция уақыттарын және басқа физикалық сипаттамаларды өлшейтін зертхана құрды.
Галтон жылдамдық және басқа физикалық атрибуттар эволюциялық тұрғыдан тиімді болғандықтан, олар жалпы ақыл-ой қабілетінің жақсы көрсеткішін береді деген теорияны алға тартты (Дженсен, 1982).
Осылайша, Галтон интеллектті реакция уақыты ретінде қолданды.
Гальтонның зертханалық жағдайда интеллектті зерттеуі және оның зеректіліктің тұқым қуалайтындығы туралы теориясы осы саладағы ондаған жылдар бойғы зерттеулер мен пікірталастарға жол ашты.
Кейбір зерттеушілер интеллект - бұл жалпы қабілет, ал басқалары интеллект нақты дағдылар мен таланттардан тұрады деген тұжырым жасайды. Психологтар интеллект генетикалық немесе тұқым қуалайды, ал басқалары оған қоршаған ортаның әсері көп деп санайды.
Нәтижесінде, психологтар интеллекттің бірнеше қарама-қарсы теорияларын, сондай-ақ дәл осы тұжырымдаманы өлшеуге тырысатын жеке тесттерді жасады.
Жалпы интеллект, g факторы деп те аталады, Спирменнің пікірінше, ауызша, кеңістіктік, сандық және механикалық сияқты бірнеше нақты дағдылардың негізінде жататын жалпы ақыл-ой қабілетін білдіреді.
Чарльз Спирман, ағылшын психологы, интеллекттің екі факторлы теориясын сонау 1904 жылы негіздеді (Спирмен, 1904). Осы теорияға келу үшін Спирмен факторлық талдау деп аталатын әдісті қолданды.
Факторлық талдау - бұл өзара байланысты шамалардың корреляциясы осы корреляцияны түсіндіретін негізгі факторды табу үшін бағаланатын процедура.
Интеллект жағдайында Спирман интеллект тестілерінің бір саласында (мысалы, математика) жақсы нәтиже көрсеткендердің басқа салаларда да жақсы нәтиже көрсеткенін байқады (мысалы, биіктікті ажырату; Калат, 2014).
Басқаша айтқанда, математика мен музыкада жақсы нәтиже көрсетудің арасында қатты байланыс болды, содан кейін Спирмен бұл қатынасты орталық интеллектке байланысты факторға жатқызды (g).
Спирмен бірнеше қабілеттер бойынша жеке тұлғаның жалпы интеллектісін бейнелейтін бір ғана g факторы бар, ал екінші фактор s жеке тұлғаның белгілі бір саладағы ерекше қабілеттілігін білдіреді деген қорытындыға келді (Спирмен, Томсонда келтірілгендей, 1947).
Осы екі негізгі фактор бірігіп, Спирменнің екі факторлы теориясын құрайды.
Турстон (1938) g-фактор тұжырымдамасына қарсы шықты. Ақыл-ой қабілеттерінің 56 түрлі тесттерінің мәліметтерін талдаудан кейін ол жалпы факторға қарағанда интеллектті қамтитын бірқатар алғашқы ақыл-ой қабілеттерін анықтады.
Турстон моделіндегі жеті негізгі ақыл-ой қабілеттері - бұл ауызша түсіну, ауызша еркін сөйлеу, сандық құрал, кеңістіктік визуализация, қабылдау жылдамдығы, есте сақтау және индуктивті ойлау (Thurstone, Стернбергте келтірілгендей, 2003).
41.Жоғары эмоционалды интеллект белгілері: өз эмоциясын түсінеді, өзінің ішкі әлемін білуге, байытуға тырысады, ішкі мотивациясын басқара алады. Аталған белгілерді талдаңыз.
Жоғары интеллект – адамның ақыл-парасатының, ой-өрісінің, сана еңбегінің жоғарғы сатысы, деңгейі, көрсеткіші. Оның бірнеше түрі болады: адам ақылының кемелденіп, даналық, данышпандық, ғұламалыққа өтуі, IQ тесті қорытындысынан үнемі 120-дан жоғарғы көрсеткішке ие болу қабілеті. (Данышпандықты танып, білген де – данышпан (Нақыл сөз).
Данышпандық – даналықтықлықтың мағыналас ұғымы. «зат. 1. Даналық, парасаттылық пен кемеңгерлік, асқан білгірлік. 2. филос. Тарихи- 55 әлеуметтік мәні бар мәселелерді асқан парасаттылықпен шеше алатын кемеңгер тұлғаларға тән қасиет
ҒЫЛЫМПАЗ – «көп оқыған, білімді адам» [8, 183 б.], жоғары атап өткенмізідей, оқу мен білімнің қандай мағыналы-қолданыстық жуықтығы болса, білім мен ғылымның да сондай жақындығы бар. Тілімізде ғылымпаз адам деп білім-ғылыммен көп шұғылданатын, ғылымды кәсіп еткен адамды айтамыз. Ғылымпаз – білімнің жоғары сатысына шыға білген, яғни кәсіби білімі жоғары әрі ғылыми тәжірибесі мол адам. Осындай ерекшелігі «ғылымпаз» микроконцептісін қалыптастырады. БІЛІКТІ – «жан-жақты түсінігі бар, білімді» [8, 165 б.] дегенді білдіреді. Жалпы тіліміздегі білік ұғымы «І екі доңғалақтың арасын қосып тұратын жуан темір. ІІ тех. Әртүрлі механизмдердегі айналық тұратын бөлік. ІІІ зейін, білім. ІV Артқан жүк түйенің арқасына батпас үшін қоғадан, қамыстан тоқылған тоқым іспеттес төсеніш» [8, 165] деген түсінікке ие. Қазіргі таңда тілімізде білікті маман деген тіркес көп қолданылады және мағынасына қарай өз саласын (кәсіби саласын) жоғары дәрежеде меңгерген, білім-тәжірибесі мол дегенді меңзейді. Демек, білікті микроконцептісінің мағыналық реңкі күрделі деген сөз. (Десек те, жастардың бойындағы ата-бабадан қалған – сабырлылық, еңбекқорлық, қазіргі білімділік, біліктілік, жаңашылдық (креатив) және т.б. қасиеттері қатар үйлесімін тапқан, сондықтан жеке кәсіпкерлікті игеру мүмкіндігі де жоғары (ҚӘ). БІЛГІР (көп білетін, білімдар, білімді), БІЛІМДАР (көп білетін, білгір, білімді), БІЛІМПАЗ (көп оқыған, ойшыл, оқымысты) деген ұғымдарды да тілімізде «білім» базалық концептісінің аясына енетін микроконцептілер деп есептейміз. Бір жағынан білім ұғымының тек морфологиялық түрленген формалары болып көрінгенімен, әрбіреуі микроконцепті деп отырған түсініктер (білгір, білімдар, білімпаз) жеке мағыналық реңкі бар – білімі, кәсіби деңгейі жоғары, көп оқыған деген семантикалық мәнді болып табылады. (Бұл кісі терең білімпаз. Оның пәлсапасы мен кітаптарын Ленин өзі жоғары бағалаған. Өнер туралы қисындары мол, - деп беріле, білгір мұғалімдерше еркін сөйлеп кетті. (ҚӘ) ЗИЯЛЫ – «1. Ізетті, әдепті, білімдар. 2. ауысп. Оқыған сауатты азамат» [8, 346], деген сипаттамасы бар және тілімізде интеллигент халықаралық терминінің аударма мағынасын беретін ұғым. «Зиялы» микроконцептісі ізетті, әдепті, білімді, сауатты деген мағыналармен қоса, тәжірибелі, тәрбиелі, оқыған, мәдениетті деген және т.б. осылар сияқты түсініктерді қамтиды. Сондықтан зиялы ұғымы тілімізде көбінесе зиялы қауым тіркесі түрінде қолданылып, қоғамдық мәнде жұмсалады. Көріп отырғанымыздай, «білім» базалық концептісінің аялық мағынасы оқыған, ғылымпаз, білгір, білімпаз, білімдар, білікті, зиялы деген микроконцептілерді қамтиды. Бұл тұжырымды да жүйелі сызбада ұсынамыз: