Файл: Адам интеллектісі дамуыны лингвистикалы аспектілері.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 29.10.2023
Просмотров: 392
Скачиваний: 2
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
42.Адам интеллектісінің дамуында сөйлеу әдебінің рөлі мен маңызын қалай түсіндірер едіңіз, талдап жазыңыз
Сөйлеу – адам санасының басты белгісі. Тіл, сөйлеу ежелден бері жеке адамның, қоғамның ой-санасын дамытып, жетілдіруде аса маңызды рөл атқарады. Сөз ойлы да мәнерлі болуы тиіс. Әйтпесе, ол көздеген мақсатына жете алмайды. Халқымыз мәнді сөйлейтіндерді «сөзі мірдің оғындай екен» деп дәріптейді. Ал Ж. Баласағұн «ақыл-ойдың көркі – тіл, тілдің көркі – сөз» деп тауып айтқан.
... Көне замандағы мәдениет ошақтарының бірі – шумерлердің тас табақтарына былай деп жазылған екен: «...аузыңа абай бол, көкейдегі ойды айтуға асықпа, ойланбай сөйлесең, опық жейсің...», ал мексика халықтарында «сөйлегенде сабыр сақтаған жөн, асығып-аптықпа, қызбаланба, дауысыңды көтерме, сөзің орынды да ұрымтал болсын» десе, үнді заңында «қандай бір қиын жағдайда да балағат сөзге тыйым салынады, көкейге қонымды, көңілге ұнамды сөздер ғана айтылсын» делінген. Бұл адамның сөйлеу тілінің адам өміріндегі маңызын, жөнімен сөйлей білудің қажет екенін, сөздің құдіретін мойындаудан туған жауапкершілік
Адамның сөйлеуі – мәнерлікті көрсетуге негіз болатын ерекше бай мұра. Дауыстың өзі сөйлеушінің көңіл-күйін көрсетеді. Сөйлеуші адамның санасының бағыттылығын, оның басқа мінез-құлық ерекшеліктерін ашуға мүмкіндік береді. Адамның жан-дүниесін айқындауда сөйлеудің мүмкіндігі шексіз.
Мінез-құлық тұрғысынан сөйлеу – субъектінің сыртқа өз ойын шығару, соның нәтижесінде оның маңызды психологиялық мүмкіншілігінің болуы. Сөйлеу бақылау үрдісін психологиялық феноменге айналдырады.
Жеке ұлт тілінің қасиеттерін білу үшін Америка антропологы және тіл зерттеушісі Б.Уорф «ойды тіл билейді» дейтін болжам құрды және осы болжау жер жүзіне бірсыпыра пікір таратты. Бұл болжамда тек ой туралы ғана емес, қабылдау туралы да айтылады. Заттарды қабылдауда тілдің әсері бар дейтін Б.Уорфтың жорамалын түгелдей жоққа шығаруға болмайды. Қабылдау тілге қатысты деген адам бір нәрсе көзіне іліккенде, мысалы, галереядағы картиналарды көрген кезінде үнсіз сөйлеп, сол суреттер жөнінде іштей ойланады. Адам іштей сөйлемесе, көріністі қабылдай алмайтыны байқалады.
Бала сөздерінің маңызының сол сөздерді ересек адам қолданғандығы маңызынан елеулі айырмашылығы болатынын көрсетіп берді. Бұл айырмашылық сөздік жалпылаудың формасына да, мазмұнына да қатысты. Формалар тұрғысынан алғанда бұл жалпылаулар негізінен бейнелік сипатта болады, ал олардың мазмұны заттың жалпы және елеулі белгілері туралы ой болып саналатынын үлкендер ұғымына біртіндеп қана жақындайды.
43.Ақыл-ой қабілетінің бүкіл болмысын таным деп атайды, сіздің пікіріңізше адам инттеллектісінің дамуындағы танымның рөлі қалай сипатталады, түсіндіріп жазыңыз
Ақыл – ой процестеріне ойлау, сөйлеу, қиял, елес, ес, зейін, түйсік, қабылдау, эмоция, сезімдер, ерік, темперамент, мінез, қабілет, тұлға, қарым – қатынас, іс –әрекет т.б. психологиялық үрдістер жатады. Мен солардың алғашқы бесеуіне тоқталып өтсем, яғни ойлау, сөйлеу, қиял, елес, ес үрдістеріне.
Адамның өз өмір тірішілігі мен күнделікті іс – әрекетінде әр алуан мәселелерді шешіп отыруына тура келеді. Осындай мәселелермен күрделі істерді шешу жолында кездесіп отыратын қиыншылықтар қоршаған ортамызда бізге әлі де беймәлім құбылыстар мен сыры ашылмаған нәрселердің көп екендігін көрсетеді. Соған орай, біз дүниенің сыр – сипатын ұғыну үшін заттар мен құбылыстардың өзара қатыныстарының құпиясын тереңірек білуді, оларды ашып көрсетуді мақсат етеміз. Міне, осындай мақсат – мүдделерге жету жолында әрбір адам өзінің іс – әрекетінде заттар мен құбылыстардың белгісіз қасиеттерін, тәжірибесі мен білімінің, шама – шарқының жеткіліксіздігін аңғарады. Өйткені, әлем шексіз, соған орай дүниені танып білу да шексіз. Адамның ойы сол шексіз әлемдегі нәрселердің сырын, құпиясын білуге бағытталады. Әрбір адам ойланып – толғанғанда өзіне беймәлім нәрселердің сырын ашып, жаңалықты біледі. Мысалы, оқушы оқу материалының мәнін түсініп, есеп шығаратын болса – мұның өзі оған жаңалық ашқандай болып көрінеді.
Сонымен, ойлау дегеніміз – әлеуметтік жағдаймен ұштасқан, тілімен тығыз байланысты психикалық үрдіс, сол арқылы болмыстың, дүниедегі нәрселердің жалпы және жанама бейнеленуі. Бұл бейнелену адам ойының талдау және біріктіру әрекеттері арқылы танылады. Бір сөзбен айтқанда, ойлау – сыртқы дүниедегі болмыстың жалпы жанама жолмен біздің санамыздағы ең биік сатыдағы бейнесі. Ойлау адамның өмір тәжірибесі мен прақтикалық іс – әрекеттері нәтижесінде пайда болып, тікелей сезім үрдісінің шеңберінен әлдеқайда асып түседі.
44.Лингвистикалық интеллектісі дамыған адам тіл үйренуге, көркем, шешен сөйлеуге бейім келеді.Лингвистикалық интеллектті дамытуда қандай алғышарттарды басшылыққа алған дұрыс екендігін дәлелді тұжырымдармен сипаттаңыз
Интеллект концептосферасы – бүкіл жаратылыстағы мән-мағынасы толығымен ашылып бітпеген ғылыми арна. «Интеллект» концептісі – ғылымдағы ең көне әрі ең жас ұғым. Себебі, ол адамның жаратылысымен бірге қалыптасып, бүгінгі күнге дейін бірге тарихи кезеңдерді артқа қалдыруымен қатар, әлі де қаншама ғылым аспектілерінің назарында жүр. Қазіргі таңда адамның интеллектуалдық қабілетін сипаттайтын тілдік бірліктерді концептуалдық тұрғыдан қарастыру өз жалғасын табуда. Жоғарыда келтірілген базалық концептілердің қатарын толықтыратын – «шешендік» базалық концептісі. Шешендікті «интеллект» макроконцептісінің өрісіне енгізуге танымдық жағынан да, педагогикалық қырынан да негіз бар деп есептейміз. «Шешендік» ұғымы қазақ халқының тарихымен, тілімен, тұрмыс-салтымен тығыз байланысты. Мәселен, ел тарихындағы билер институты, шешендік өнер мұралары және олардың қазақ халқы жадынан еш арылмай, бірге өмір сүріп келгендігі осының айғағы. Жалпы, ғылыми жағынан алғанда шешендік өнер (риторика) ежелгі гректердің қалыптастырған мектебінен бастау алады: ол заманда, тарихтан белгілі, шешендер арнайы мектептерде оқып, сөзуарлыққа дайындық кезеңдерін бастарынан кешірген, білім қорларын байытып, содан кейін шешен дәрежесін иемденіп, елінің игілігіне қызмет жасаған. Ал қазақ халқының шешендік өнері тарихына көз салсақ, мүлдем басқаша қалыптасып, дамыған. Шешендік өнер – қазақтың жаратылысына тән, ұлттық өнері. ХІХ ғасырда тіліміз бен әдебиетімізді меңгеріп, зерттеу жүргізген В.В. Радлов өз жазбаларында: «...Мені бұған итермелеген (қазақ халқының әдебиет үлгілерін молынан жинау туралы айтып отыр – А.Р.) тағы бір жай қазақтардың басқа тайпаларынан суырып салып айтуға ұста, тамаша шешендігімен ерекшеленетіндігі болды» [70] деген пікір қалдырған.
«Қазақ шешендерінің сөз майталманы ретінде қалыптасуы, өнерін өсіріп, шешендіктерін шыңдауы арнаулы оқу орнында, шешендік өнер мектебінде, ұстаз алдында емес, сахаралық тұрмыс-салт жағдайында өткен. Арнаулы мектеп, үйретуден жалықпаған арнаулы ұстаз жоқ сайын даланың төсінен шыққан алуан шешендердің, билердің сөздері бүгінде қазақтың өзін де, өзімен өзектес басқа жұртты да таңқалдырмай қоймайды» [71]. Осындай халқымызға берілген аса бағалы өнер – шешендікті адамның ақыл-ойының ең басты көрсеткіштерінің бірі екендігі дау тудырмайды. «Ақыл кез келген кісіде, кез келген атақты ғалымда болады. Ақыл-ойдың кемелдігінсіз ғылым да жоқ, ғалым да болмақ емес. Бірақ ақыл-ойдың тереңдігі немесе кемелдігі мен алғырлығы – екі түрлі категория, екі бөлек ұғым. Ғылым мен білім ақыл-ойды арттырып, жетілдіре түскенімен, ақылдың алғырлығына тікелей ықпал ете алмайды. Ақылдың алғырлығы ғылым мен білімге тәуелді емес. Ғылым мен білім ақылға алғырлық қасиетті бере де алмайды, дарыта да алмайды, өйткені ақылдың алғырлығын адамға табиғат қана сыйлайды. Ақылдың алғырлығын шешеннің туа біткен талантының басты қасиеті ретінде танудың себебі осында».
«Шешен» сөзі, біріншіден, сөзге ағып тұрған, қызыл тілді, тілге жүйрік адам, екіншіден, шаршы топ алдында тапқырлық танытып, нанымды, шебер сөйлеуші адам, үшіншіден, би, ділмар деген мағынаны білдіреді [26, 356 б.]. Ал этимологиясына үңілетін болсақ, қазақ тілінде шешен, қырғыз тілінде чечен формасында, башқұрт тілінің сэсэн сөзі қолданылып жүр және орыс тіліне аударғанда «умный, мудрый» деген мағынаны білдіреді (http://ru.wiktionary.org/wiki). Сонымен қатар, «шешендік» базалық концептісі логикамен тікелей байланысты. «Ойлау мен тіл тамырлас. Екеуі де жұмбақтай күрделі құбылыс. Ойды ойдағыдай жеткізу үшін оралымды, икемді тіл қажет. Нағыз шешен қапияда ой тауып немесе ойлап, ойша сөйлеп, лайықты тапқыр тілмен өрнектеп жеткізеді. Оның құдіретті миы, ақыл-санасы еш уақытта тыным таппайтын алып фабрикаға ұқсайды» . Шешендіктің қажетті көрсеткіштері – тіл мен ойлау егіз ұғым дейтін болсақ, логика – сол ойлаудың төркіні, яғни бұл жерде пайымды, түйінді, ақылға сала айтылған ой, тапқыр ой туралы айтылып тұр. Шешендікті танытатын, дарытатын – шешен.
45.Рухани интеллект ұғымының критерийлерін жазыңыз
Рухани ақылды адамдар интуицияны дамытып, әлемді, адамдар мен оқиғаларды сенім арқылы тереңірек түсінеді. Жүректің қарапайымдылығымен өмір сүре отырып, олар өзімшілдікті өздерінің ішкі стихиялылығы арқылы жеңе алады және біздің күнделікті өмірімізді басқаратын әдеттегі алаяқтық пен идеологиядан тыс нәрселерді байқауға қабілетті. Бұл қандай да бір табиғаттан тыс немесе парапсихологиялық нәрсе туралы емес. Әңгіме сенім мен рух туралы, бізді шектейтін нәрседен, ең алдымен, біздің ақыл-ойымыз бен жүрегімізден өту туралы. Рухани зерде - бұл жүрек тазалығы мен сенім тереңдігінен туындайтын, бізге бейбіт рух пен ақыл беретін түйсік. Бұл бізді батыл шешімдерге, нақты іс-әрекеттерге ашады. Рухани интеллект дегеніміз - біз мән мен өмірлік құндылықтар мәселелеріне жақындайтын нәрсе. Осы зияткерлікті қолдану арқылы біз өз іс-әрекетіміз бен өмірімізді кең, бай және мағыналы контекстке енгіземіз. Рухани интеллект - бұл белгілі бір процедураның немесе қандай да бір өмір жолының басқасынан гөрі маңыздырақ екендігін анықтайтын ақыл. Бұл рационалды интеллект пен эмоционалды интеллекттің дұрыс жұмыс істеуінің негізі. Рационалды интеллект белгілі бір ережелерді білуге көмектеседі. Мысалы, эмоционалды интеллект мендегі жағдайды сезінуге және сол жағдайдың шеңберінде әрекет етуге мүмкіндік береді. Яғни, жағдайдың мені жетелеуі. Менің рухани зеректілігім маған осындай жағдайда болғым келетін-келмейтіндігімді сұрауға мүмкіндік береді. Жағдайды өзгертіп, одан да жақсысын жасағым келеді ме? Бұл мені осы ережелердің не үшін бар екенін сұрауға итермелейді. Рухани интеллект маған ережелердің өзгеруі мүмкін екенін үйретеді, ал мұндай нәрселер компьютерлерді де, жануарларды да білмейді.
46.Интеллект ұғымының түрлі ғылым саласындағы орнын, көзқарастарды
Бүгінде интеллект дегеніміз мұрагерлік қабілеттер мен үйренген білімдерді қолдану арқылы қоршаған ортаны түсіну және бейімделу қабілеті деп түсінеді.
Калифорния университетінің матрицалық ойлау тапсырмасы (Пахор және басқалар, 2019) сияқты көптеген интеллектуалды тесттер пайда болды, оны Интернетте және өте аз уақыт ішінде алуға болады және бұл тестілерді бағалаудың жаңа әдістері де әзірленді (Сансоне) және т.б., 2014).
Университеттер мен аспирантураларға қабылдау SAT, ACT және LSAT сияқты белгілі бір қабілеттер мен жетістіктерге арналған тесттерге сүйенеді - бұл тестілер біздің өміріміздің үлкен бөлігіне айналды.