Файл: Диссертация ылыми жетекшісі П.. к., доцент Навий Лиза азастан Республикасы к кшетау, 2023.docx
Добавлен: 09.11.2023
Просмотров: 434
Скачиваний: 10
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
мәліметтік ақпаратты жетілдіру мен толықтыру, түсініктердің, пайымдаулар мен ұғымдардың пайда болуы және осы жаңа сыртқы ұғымдарға байланысы арқылы қалыптасады. Әлемді және қоршаған ортаны бақылаудағы оқушының зерттеушілік әрекетін белсендіруге мүмкіндік беретін маңызды құрал деп ол қызығушылықты негізге алған және де оны сыртқы және ішкі деп жіктеген. Оқушы дамыған сайын оның ішкі қызығушылығы бірінші кезекке шығады, бұл танымдық, зерттеушілік қызығушылықтың артуын жүзеге асырады және оқушылардың құзыреттіліктерінің қалыптасуы мен дамуына өзек болады деп айтуға болады. Қазіргі кезде құзыреттілік тұрғы түсінігі тек нормативтік құжаттарда ғана емес, сонымен бірге білім беруде, өмірдегі тәжірибелік әрекетте қолданыс табуда. Яғни, құзыреттілік деген ұғымның өзі қазіргі жағдайда кеңінен қолданысқа ие болып, оның түрлері де айтылып жүр.
Біздер бастауыш сынып оқушысының зерттеушілік әрекетіндегі құзыреттілік жайында кеңінен тоқталмас бұрын «құзыреттіліктер» және оның түрлері жайында қысқаша қарастырып өтуді дұрыс деп санаймыз.
Бастауыш мектеп деңгейінде оқушылардың құзыреттіліктерін әмбебап жалпы оқу сапалары мен қабілеттер жүйесі ретінде, сондай-ақ оларды тәжірибеде саналы түрде пайдалануға талпыныс және дайындық ретінде қарастыруға болады. Білім беру мазмұнын меңгеру мақсаты және нәтижесі кіші мектеп оқушысының тәжірибесін дамыту болып табылады, ол әлеуметтік тәжірибенің түрлі салалары бойынша түйінді құзыреттіліктер жүйесімен анықталады.
Мысалы, отандық ғалымдар құзырет және құзыреттілік жайында төмендегідей ойларды түйіндеген. Құзырет – қойылған мақсаттарға жету үшін
ішкі және сыртқы ресурстарды тиімді іске асыруға дайындық; жеке және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсатында табысты іс- әрекетке дайындық, білім беру жүйесіне әлеуметтік тапсырысты құрайды.
Құзыреттілік – оқушылардың іс-әрекеттің әмбебап тәсілдерін меңгеруінен көрінетін білім нәтижесі [47].
«Шет тілдерінің сөздігінде» «құзыреттілік» деп – бір нәрсе жайлы ой айтуға, беделді әрі салмақты пікірін білдіруге мүмкіндік беретін білімге ие болуды айтады [48].
Диссертациясында құзыреттілік ұғымына «Білім беру мазмұнын құзыреттілік тұрғыдан жобалау... білім беру мазмұнына әлеуметтік тәжірибе аспектілерінде көрсетілген адам мәдениетінің педагогикалық моделі» - дей келіп, «түйінді құзыреттіліктер оқушылардың алған білімдері мен өмірлік тәжірибелерін кез келген оқу және өмірлік жағдайларда шығармашылықпен қолдана білуге, өзіндік даму мен басқаруға дайын болуды дамытудағы орта білімнің мағынасы мен орнын анықтайтын мақсат болып табылады» - деп түйіндейді [50].
Ғалымдар зерттеушілік тәсілдің бастауыш сынып оқушылары үшін белгілі бір ғылым әдісіне бастайтын жол екенімен қатар, олардың ғылыми дүниетанымын қалыптастыратын маңызды құрал, шығармашылық ойлауы мен танымдық дербестігін дамытатынын атап өтеді. Соған орай, өздігінен оқу әдістерінің қоршаған ортаны тануға, өзіндік ойлау машықтарына баулитын негізгі оқу әдістері ретінде терең зерделеу мен зерттеушілік тәсілдің мәнін тану және оның оқушы бойында түйінді құзыреттіліктерді қалыптастырудағы мүмкіндіктерін жан-жақты қарастыру қажеттігін айтады [51].
Адамның құзыреттілігі дегеніміз – оның білімі, іскерлігі, дағдысы деп түсіндіреді. Бұл білім, іскерлік, дағдыларды нақты
әлеуметтік – кәсіби ситуацияларда қолдана білу қабілеттілігі тұлғалық кәсіби құзіреттілігін сипаттайды [52].
Құзыреттілікке оқытудың ерекшелігі дайын білімді меңгеру емес,
«білімнің пайда болу жағдайларын, шарттарын талдау». Оқушы міндеттерді шешу үшін қажетті ұғымдарды өзі жіктеуге үйренеді. Яғни, ұйымдастырылған зерттеушілік және тәжірибелік сипатқа ие игеру пәніне айналады. Білім беру мазмұны ұғымдарын өзара байланыстыру іс-әрекет тәсілдері көзқарастардың тұлғалық көріну тәжірибесі оқушының жеке іс- әрекет тәжірибесін меңгеру үдерісінде іске асады. Құзыреттілік танымдық, пәндік-тәжірибелік, тұлғалық тәжірибенің синтезі болып табылады.
Бізге дейінгі зерттеулерді қарастыра келе, «құзыреттіліктердің» төмендегідей түрлерін атап өтуге болады:
Құндылықты ойлау құзыреттілігі
- оқушының рухани құндылыққа бағытталуы. Бұл құзыреттілік бойынша оқушы өз бетінше оқу мен білім алуы
және ізденушілік, салыстыру мен талдау әрекеттерін көрсетеді. Бұған оқушының білім алу мен жеке игеру жолындағы тұлғасы арқылы өмірлік бағдары анықтау ретінде орын алады.
Жалпы мәдени құзыреттілік - ұлттық және жалпы адами мәдениет аймағындағы іс-әрекет тәжірибесі мен оны тану; адам өмірінің рухани- құлықтық негізі мен адамгершілік, ұлттар мен ұлыстар, отбасылық, әлеуметтік, қоғамдық құбылыстар мен салт-дәстүр мен әдеп-ғұрыптар негізіндегі тәлімдік мәдениет жайында түсінік пен білімдер; өмірлік тәжірибедегі дін мен ғылымның орны т.б. оқушының әлемдік ғылыми жағдайды игеру тәжірибесі мен тәсілдерін кіреді.
Оқу–танымдық құзыреттілік - оқушының жеке танымдық іс-әрекетін ұйымдастыруы, бұған логикалық – сабақтастық байланыстар, әдістемелік, жалпы оқу іс-әрекеті құрылымдық құрамалары енеді. Сондай-ақ, жоспарлау, мақсат қою, талдау, өзінің әрекетін талдау мен бағалауды ұйымдастыру тәсілдері игеру. Белгілі нысанға байланысты оқушы пайдалы өнімді іс- әрекеттің дағдыларын меңгеру мен сауаттылықты тексеру де кіреді: деректерді ойша шамалау арқылы бөліп алу, сенімді қолдану, сандық талдау және өзге де танымдық әдістер.
Ақпараттық құзыреттілік - оқу кітаптары мен білім беру бағытындағы деректер мен мәліметтерге қатынас дағдысының болуы. Яғни заманауи ақпарат көздерін /радио, теледидар, инстаграм, фейсбук, ютуб, т.б./, ақпараттық техникалар /аудио және бейне жазбалар, электронды пошта, БАҚ,
ғаламтор желісі/, іздеу, талдау, ақпараттық мәліметтерді іріктеу, алу мен беру әрі сақтауды меңгеру.
Тілдік қарым-қатынас жасау /коммуникативті/ құзыреттілік - тілді білу, қоғамда және әлеуметтік ортады адамдармен өзара байланыс тәсілдерін меңгеру; топта, ұжымда өзін-өзі ұстау мен тілдік қарым-қатынасқа түсе білу дағдысын меңгеру. Оқушы хат жазу, сауалнама толтыру, өтініш толтыру, сұрақ-жауапқа қатысу, өзін таныстыруы, ұсынуы, ой бөлісу мен пікірталасқа қатысу, т.б. оқу үдерісінде қолдануы үшін коммуникацияның шынайы нысандарын біліп, жұмыс жасауда деңгейлік кезеңдермен тәсілдерді өсу сатысына қарай қолдану.
Әлеуметтену және еңбек ету құзыреттілігі – қоғамды және әлеуметтік ортада өзінің азаматтық және еңбек қызметіндегі орнын білуі және соған сәйкес өзіндік әрекеттерін ұйымдастыра алуы. Бұл мемлекеттік құрылымдағы немесе әлеуметтік ортада жасайтын қызметі және өзінің жеке тұлалық саналық белсенділігін көрсетеді. Мысалы, бақылаушы, сайлаушы, ұсынушы, сатушы, тұтынушы, өндіруші, отбасы мүшесі. Кәсіби қызметі мен жеке құқықтық бағыттағы мәселелерді өзін-өзі бейімдеп машықтануға міндеттейді. Нарықтық жағдайда бәскеге қабілеттілігінің бар болуы және оған бейімделуі мен мемлекетке, қоғамға пайдалы әрекеттер жасау, кәсіби қызметтік этикасы мен азаматтық қарым-қатынас мәдениеттілігі енеді.
Тұлға ретінде жеке даму құзыреттілігі – жеке сыртқа физиологиялық және ішкі рухани болмысы мен зияткерлік дамуына негіз болатын тәсілдерді пайдаланып, өзін-өзі қолдау мен жағымды көңіл-күй болуын сақтау, сондай-
ақ, өзінің жеке қызығушылығы мен мүмкіндіктерін жетілдіру тәсілдерін меңгеруі. Яғни, өзін-өзі дамытып, тәрбиелеу арқылы жеке жаратылысындағы қабілет-қырларын ашу мен тану және адами сапаларын дамыту, әрі өзіне психологиялық тұрақтылықты қалыптастырып, мінез-құлықтық мәдениетіне
Біздер бастауыш сынып оқушысының зерттеушілік әрекетіндегі құзыреттілік жайында кеңінен тоқталмас бұрын «құзыреттіліктер» және оның түрлері жайында қысқаша қарастырып өтуді дұрыс деп санаймыз.
Бастауыш мектеп деңгейінде оқушылардың құзыреттіліктерін әмбебап жалпы оқу сапалары мен қабілеттер жүйесі ретінде, сондай-ақ оларды тәжірибеде саналы түрде пайдалануға талпыныс және дайындық ретінде қарастыруға болады. Білім беру мазмұнын меңгеру мақсаты және нәтижесі кіші мектеп оқушысының тәжірибесін дамыту болып табылады, ол әлеуметтік тәжірибенің түрлі салалары бойынша түйінді құзыреттіліктер жүйесімен анықталады.
Мысалы, отандық ғалымдар құзырет және құзыреттілік жайында төмендегідей ойларды түйіндеген. Құзырет – қойылған мақсаттарға жету үшін
ішкі және сыртқы ресурстарды тиімді іске асыруға дайындық; жеке және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсатында табысты іс- әрекетке дайындық, білім беру жүйесіне әлеуметтік тапсырысты құрайды.
Құзыреттілік – оқушылардың іс-әрекеттің әмбебап тәсілдерін меңгеруінен көрінетін білім нәтижесі [47].
«Шет тілдерінің сөздігінде» «құзыреттілік» деп – бір нәрсе жайлы ой айтуға, беделді әрі салмақты пікірін білдіруге мүмкіндік беретін білімге ие болуды айтады [48].
Диссертациясында құзыреттілік ұғымына «Білім беру мазмұнын құзыреттілік тұрғыдан жобалау... білім беру мазмұнына әлеуметтік тәжірибе аспектілерінде көрсетілген адам мәдениетінің педагогикалық моделі» - дей келіп, «түйінді құзыреттіліктер оқушылардың алған білімдері мен өмірлік тәжірибелерін кез келген оқу және өмірлік жағдайларда шығармашылықпен қолдана білуге, өзіндік даму мен басқаруға дайын болуды дамытудағы орта білімнің мағынасы мен орнын анықтайтын мақсат болып табылады» - деп түйіндейді [50].
Ғалымдар зерттеушілік тәсілдің бастауыш сынып оқушылары үшін белгілі бір ғылым әдісіне бастайтын жол екенімен қатар, олардың ғылыми дүниетанымын қалыптастыратын маңызды құрал, шығармашылық ойлауы мен танымдық дербестігін дамытатынын атап өтеді. Соған орай, өздігінен оқу әдістерінің қоршаған ортаны тануға, өзіндік ойлау машықтарына баулитын негізгі оқу әдістері ретінде терең зерделеу мен зерттеушілік тәсілдің мәнін тану және оның оқушы бойында түйінді құзыреттіліктерді қалыптастырудағы мүмкіндіктерін жан-жақты қарастыру қажеттігін айтады [51].
Адамның құзыреттілігі дегеніміз – оның білімі, іскерлігі, дағдысы деп түсіндіреді. Бұл білім, іскерлік, дағдыларды нақты
әлеуметтік – кәсіби ситуацияларда қолдана білу қабілеттілігі тұлғалық кәсіби құзіреттілігін сипаттайды [52].
Құзыреттілікке оқытудың ерекшелігі дайын білімді меңгеру емес,
«білімнің пайда болу жағдайларын, шарттарын талдау». Оқушы міндеттерді шешу үшін қажетті ұғымдарды өзі жіктеуге үйренеді. Яғни, ұйымдастырылған зерттеушілік және тәжірибелік сипатқа ие игеру пәніне айналады. Білім беру мазмұны ұғымдарын өзара байланыстыру іс-әрекет тәсілдері көзқарастардың тұлғалық көріну тәжірибесі оқушының жеке іс- әрекет тәжірибесін меңгеру үдерісінде іске асады. Құзыреттілік танымдық, пәндік-тәжірибелік, тұлғалық тәжірибенің синтезі болып табылады.
Бізге дейінгі зерттеулерді қарастыра келе, «құзыреттіліктердің» төмендегідей түрлерін атап өтуге болады:
Құндылықты ойлау құзыреттілігі
- оқушының рухани құндылыққа бағытталуы. Бұл құзыреттілік бойынша оқушы өз бетінше оқу мен білім алуы
және ізденушілік, салыстыру мен талдау әрекеттерін көрсетеді. Бұған оқушының білім алу мен жеке игеру жолындағы тұлғасы арқылы өмірлік бағдары анықтау ретінде орын алады.
Жалпы мәдени құзыреттілік - ұлттық және жалпы адами мәдениет аймағындағы іс-әрекет тәжірибесі мен оны тану; адам өмірінің рухани- құлықтық негізі мен адамгершілік, ұлттар мен ұлыстар, отбасылық, әлеуметтік, қоғамдық құбылыстар мен салт-дәстүр мен әдеп-ғұрыптар негізіндегі тәлімдік мәдениет жайында түсінік пен білімдер; өмірлік тәжірибедегі дін мен ғылымның орны т.б. оқушының әлемдік ғылыми жағдайды игеру тәжірибесі мен тәсілдерін кіреді.
Оқу–танымдық құзыреттілік - оқушының жеке танымдық іс-әрекетін ұйымдастыруы, бұған логикалық – сабақтастық байланыстар, әдістемелік, жалпы оқу іс-әрекеті құрылымдық құрамалары енеді. Сондай-ақ, жоспарлау, мақсат қою, талдау, өзінің әрекетін талдау мен бағалауды ұйымдастыру тәсілдері игеру. Белгілі нысанға байланысты оқушы пайдалы өнімді іс- әрекеттің дағдыларын меңгеру мен сауаттылықты тексеру де кіреді: деректерді ойша шамалау арқылы бөліп алу, сенімді қолдану, сандық талдау және өзге де танымдық әдістер.
Ақпараттық құзыреттілік - оқу кітаптары мен білім беру бағытындағы деректер мен мәліметтерге қатынас дағдысының болуы. Яғни заманауи ақпарат көздерін /радио, теледидар, инстаграм, фейсбук, ютуб, т.б./, ақпараттық техникалар /аудио және бейне жазбалар, электронды пошта, БАҚ,
ғаламтор желісі/, іздеу, талдау, ақпараттық мәліметтерді іріктеу, алу мен беру әрі сақтауды меңгеру.
Тілдік қарым-қатынас жасау /коммуникативті/ құзыреттілік - тілді білу, қоғамда және әлеуметтік ортады адамдармен өзара байланыс тәсілдерін меңгеру; топта, ұжымда өзін-өзі ұстау мен тілдік қарым-қатынасқа түсе білу дағдысын меңгеру. Оқушы хат жазу, сауалнама толтыру, өтініш толтыру, сұрақ-жауапқа қатысу, өзін таныстыруы, ұсынуы, ой бөлісу мен пікірталасқа қатысу, т.б. оқу үдерісінде қолдануы үшін коммуникацияның шынайы нысандарын біліп, жұмыс жасауда деңгейлік кезеңдермен тәсілдерді өсу сатысына қарай қолдану.
Әлеуметтену және еңбек ету құзыреттілігі – қоғамды және әлеуметтік ортада өзінің азаматтық және еңбек қызметіндегі орнын білуі және соған сәйкес өзіндік әрекеттерін ұйымдастыра алуы. Бұл мемлекеттік құрылымдағы немесе әлеуметтік ортада жасайтын қызметі және өзінің жеке тұлалық саналық белсенділігін көрсетеді. Мысалы, бақылаушы, сайлаушы, ұсынушы, сатушы, тұтынушы, өндіруші, отбасы мүшесі. Кәсіби қызметі мен жеке құқықтық бағыттағы мәселелерді өзін-өзі бейімдеп машықтануға міндеттейді. Нарықтық жағдайда бәскеге қабілеттілігінің бар болуы және оған бейімделуі мен мемлекетке, қоғамға пайдалы әрекеттер жасау, кәсіби қызметтік этикасы мен азаматтық қарым-қатынас мәдениеттілігі енеді.
Тұлға ретінде жеке даму құзыреттілігі – жеке сыртқа физиологиялық және ішкі рухани болмысы мен зияткерлік дамуына негіз болатын тәсілдерді пайдаланып, өзін-өзі қолдау мен жағымды көңіл-күй болуын сақтау, сондай-
ақ, өзінің жеке қызығушылығы мен мүмкіндіктерін жетілдіру тәсілдерін меңгеруі. Яғни, өзін-өзі дамытып, тәрбиелеу арқылы жеке жаратылысындағы қабілет-қырларын ашу мен тану және адами сапаларын дамыту, әрі өзіне психологиялық тұрақтылықты қалыптастырып, мінез-құлықтық мәдениетіне