Файл: Диссертация ылыми жетекшісі П.. к., доцент Навий Лиза азастан Республикасы к кшетау, 2023.docx
Добавлен: 09.11.2023
Просмотров: 419
Скачиваний: 10
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
әдістерін таңдап алумен нәтижелерін өмірлік тәжірибеде пайдаланып, теориямен бірлігін анықтап, тиімділігі мен шындығына көз жеткізу, дереккөздері мен мәліметтерді талдау мен жинастыру арқылы қорытынды жасап түсіндіру, іске асырылады [16].
Сондай-ақ, зерттеу әрекетіндегі шығармашылық ізденіс қызығушылығының артуына да осы зерттеушілік ұстаным нәтижелері ықпал жасайды, себебі, оқу-танымдық, жобалық, ғылыми танымдық т.б. зерттеу жұмыстарын жүргізу барысында пайда болатын зияткерлік әрекеттің артуына ықпал жасайды, дегенмен, болжам мен белгісіздік жағдайы субъектінің мазмұнын ашып, түсінудегі танымдық ішкі мүмкіндіктерін бір арнаға тоғыстыра отырып, зерттеу әрекетінің оң нәтижелі болуында құрылымдық қызмет атқарады.
Оқушының субъективті жаңа білімді меңгеру мен игеру оқу-танымдық әрекеттеріндегі негізде орын алатын үдерісте оқушының жеке тұлғалық ұстанымындағы қызығушылығы мен белсенділігінің артуы, зерттеушілік ойлау қабілетінің өсуі, ақиқат пен шындықты танудағы жол ретінде қолданбалы дағдыларды меңгеруі, яғни оқушы үшін жаңа және тұлғалық болмыстың қырын ашуға маңыздылығы бар жеке зерттеушілік әрекеттегі құзіреттілігінің қалыптасуы ретінде мәнге ие болады.
Оқу-танымдық жүйеде білім алушыларға сатылық және деңгейлік көрсеткішіне қарай зерттеушілік әрекеттерді ұйымдастыру мен жүргізу және оған білім алушыларды баулу мен даярлауда басшылыққа алу керектігін білім беру мен оқыту және тәрбиелеу мәселелерін арнайы реттейтін ресми құжаттарды /заң, тұжырымдама, бағдарлама, стандарттар, ережелер мен
нұсқаулық және толықтыруларда т.б./ қарастырылған. Бұл нормативиік- құқықтық құжаттамалық әдіснама ретінде басшылыққа алынады.
Педагогикалық тәжірибеде оқу-тәрбие сапасын арттыруда баса назар аударатын мәселе – білім беру мен оқытудағы шығармашылық әдістерді кеңінен пайдалану болып табылады. Бұнда жаңашыл педагогикалық әдістердің арасында зерттеу әрекетіне бағытталған әдістердің өзіндік орны бар. Зерттеу әрекетіне бағытталған әдістерді қарастыра отырып, төмендегідей тұжырымды айтуға болады: оқушылардың қызығушылықтарын жеке пәндер негізінде қалыптастыра отырып, жоғары сыныптарда осы пәннің тереңдетілген курстарын жетік меңгеруге бағыттау және жеке ғылымдар саласынан білім беретін пәндерге баулу мен бейімдеу – әрине, оқушының жеке ынта-ықыласын ескеруі керек. Сондай-ақ осы бағыттағы жұмыстар арқылы оқушылардың зерттеу әрекетіндегі білім, іскерлік, дағдысы, жеке өз бетінше айналысуға бейімделген танымдық әрекетінің өзегі, бастауы осы бастауыш білім беру кезеңінен басталатынын негізге алу болып табылады. Яғни, бастауыш сынып оқушыларының зерттеу әрекетін назарға ұстау қажеттілігін дәлелдейді.
Біз жұмысымызда осы тақырыптық арнау бөлімімізде «оқушылардың зерттеушілік іс-әрекеті» ұғымының мәнін жобалық білім беру мазмұнынымен байланыстыра отырып ашу, сондай-ақ, «зерттеушілік іс- әрекеті», «зерттеушілік белсенділігі», «зерттеу жүргізудің этикалық мәдениеті», «зерттеу дағдылары», «зерттеудің ұстанымы» сияқты ұғымдардың мәнін қарастырып өттік.
Оқушылардың оқу-танымдық жұмыстары барысында зерттеушілік іс-
әрекетін ұйымдастыру олардың қызығушылығын арттырып, белсенділігін дамытудың басты шарты ретінде орын алады. Зерттеушілік жұмысқа оқушыларға білім берудің оқу бағдарламасының аясында міндетті және кейбір оқушылар үшін өз еркімен ынталылық таныту негізінде іске асырылып және алған білімдерін өздігінен оқу-ізденушілігі мен шығармашылдығы арқасында жеке қабілеттерін аша отырып жетілдіруге мүмкіндік алады. Бұл оқушылардың алған немесе меңгерген білімдеріне табан тірей отырып, келешектегі танымдық жұмыстарында жеке қабілеттерін дамыта отырып, жаңа білімдерді меңгерудегі белгісізді танып білуге деген қажеттілігін айтамыз.
Оқушылардың оқу-танымдағы зерттеушілік іс-әрекеттері – әлемді, қоршаған ортаны танудағы жаңа білімдерді меңгерудегі кешенді жүйеге қатыса отырып, танымдық үдерістеріндегі әрекеттерінде ізденушілік пен шығармашылық жұмыс, бастауыш сынып оқушыларының бұрын өздеріне белгісіз білімді алуға ұмтылысының өзіндік сипаты пен мазмұндық құрылымдарға және оған негіз болатын технологияларға байланысты болмақ. Яғни, оқушылар үшін зерттеушілік әрекеттерді ұйымдастыру мен жүзеге асыруда олардың ізденушілік жұмыстары мен шығармашылық талпыныстарына мүмкіндіктер ашып, қызығушылықтары мен белсенділіктерін арттыруда олар үшін қолайлы орта құру қажеттілігі орын алады. Оқушылардың танымдықтары дамытудағы зерттеушілікке бағытталған ізденушілік пен шығармашылық жұмыстарының нәтижелі болуының негізінде - ынталандыру әдісі өз ықпалын тигізетіні анық. Бұнда зерттеу жүргізуге ұсынылған тақырыптық, жобалық, ғылыми танымдық, т.б.
материалдар мен оған негіз болатын дереккөздер оқушылардың қызығушылығын дамытады, зерттелетін мәселенің аумағын жас ерекшеліктеріне сәйкес және сыныптық деңгейлерде меңгерген білімдерінің көлемін кеңейтуге мүмкіндік береді [17].
Бастауыш сынып оқушыларын оқу-танымдағы зерттеушілік әрекеті жұмыстарының ерекшеліктерін анықтау маңызды. Өйткені, ол субъектілік танымдарды анықтауға, жаңа ақпараттық мәліметтер мен дереккөздерін іздестіру үшін қажетті дағдыларды игеріп, іскерлікті дамытуға, өз бетінше оқу-таным әдістері мен тәсілдерін қолдана алуды меңгергендігі және оған машықтығын анықтауға бағытталған жұмыстарды бастауыш сынып мұғалімінің жиі қадағалап, жетілдіріп және оқушыларды бейімдеп отыруға бағытталған өз кәсіби әрекетін басқаруға әрі бақылай алуға мүмкіндік алады.
Бастауыш сынып оқушыларының зерттеушілік іс-әрекетін педагогикалық, психологиялық және жеке пәндерді оқыту әдістемесі тұрғысындағы талап тұрғысынан дұрыс ұйымдастыру мәселесінің өзекті болуы ол оқытудың заманауи бағдарламалары әлеуметтік тапсырысты іске асырумен байланыстыру мен оқушының оқу-танымдағы дербестік әрекетіндегі себеп-салдар мен қызығушылығын, белсенділіктерін дамытып, әрі ізденістегі яғни, жаңа нәрсені танудағы туындайтын қиындықтарды шешуде шығармашылық тұрғыдан келуге бейімделу қабілетін ашу арқылы оқушы өз мүмкіндігін байқап, бағалап және дамытуға мүмкіндік алуымен байланысты болатын үдеріс [18].
Бастауыш сынып оқушысының зерттеушілік әрекетінде орын алатын ерекшеліктердегі басымдықтар өздерінің жас және сыныптық деңгей сатыларындағы меңгерген білімдері аясында – әлемді, қоршаған табиғатты және қоғамдық құрылымдағы әлеуметтік – отбасы, достары, мектеп. т.б.
тақырыптық зерттеудің жалпыға анық әдістерін білу /бақылау, жазу, өлшеу, тәжірибе, салыстыру, жүйелеу және басқалар, үй мұрағаттарынан мәліметтерді жинақтау және т.б./. Сондай-ақ, зерттеу нысанына байланысты олардың себеп-салдарлық өзара ішкі байланысын анықтау және оларды ашып көрсету іскерліктерін дамыту [19].
Ғылыми педагогикалық әдебиеттерге жасалған талдау зерттеушілік іс- әрекет оқушылардың іс-әрекет тәсілдерін, зерттеуді ұйымдастырудың меңгерілген дағдыларын игеруден тұрады, олар өз кезегінде оқу іс-әрекетіне деген мотивациясын жоғарылатуға мүмкіндік береді. Қазіргі педагогика зерттеушілік іс-әрекетті жүзеге асырудың үш деңгейін бөліп көрсетеді:
Біз бастауыш сынып оқушыларының зерттеушілік іскерлігі бес блоктан тұратындығы туралы көзқарасын қолдаймыз [18]:
Сондай-ақ, зерттеу әрекетіндегі шығармашылық ізденіс қызығушылығының артуына да осы зерттеушілік ұстаным нәтижелері ықпал жасайды, себебі, оқу-танымдық, жобалық, ғылыми танымдық т.б. зерттеу жұмыстарын жүргізу барысында пайда болатын зияткерлік әрекеттің артуына ықпал жасайды, дегенмен, болжам мен белгісіздік жағдайы субъектінің мазмұнын ашып, түсінудегі танымдық ішкі мүмкіндіктерін бір арнаға тоғыстыра отырып, зерттеу әрекетінің оң нәтижелі болуында құрылымдық қызмет атқарады.
Оқушының субъективті жаңа білімді меңгеру мен игеру оқу-танымдық әрекеттеріндегі негізде орын алатын үдерісте оқушының жеке тұлғалық ұстанымындағы қызығушылығы мен белсенділігінің артуы, зерттеушілік ойлау қабілетінің өсуі, ақиқат пен шындықты танудағы жол ретінде қолданбалы дағдыларды меңгеруі, яғни оқушы үшін жаңа және тұлғалық болмыстың қырын ашуға маңыздылығы бар жеке зерттеушілік әрекеттегі құзіреттілігінің қалыптасуы ретінде мәнге ие болады.
Оқу-танымдық жүйеде білім алушыларға сатылық және деңгейлік көрсеткішіне қарай зерттеушілік әрекеттерді ұйымдастыру мен жүргізу және оған білім алушыларды баулу мен даярлауда басшылыққа алу керектігін білім беру мен оқыту және тәрбиелеу мәселелерін арнайы реттейтін ресми құжаттарды /заң, тұжырымдама, бағдарлама, стандарттар, ережелер мен
нұсқаулық және толықтыруларда т.б./ қарастырылған. Бұл нормативиік- құқықтық құжаттамалық әдіснама ретінде басшылыққа алынады.
Педагогикалық тәжірибеде оқу-тәрбие сапасын арттыруда баса назар аударатын мәселе – білім беру мен оқытудағы шығармашылық әдістерді кеңінен пайдалану болып табылады. Бұнда жаңашыл педагогикалық әдістердің арасында зерттеу әрекетіне бағытталған әдістердің өзіндік орны бар. Зерттеу әрекетіне бағытталған әдістерді қарастыра отырып, төмендегідей тұжырымды айтуға болады: оқушылардың қызығушылықтарын жеке пәндер негізінде қалыптастыра отырып, жоғары сыныптарда осы пәннің тереңдетілген курстарын жетік меңгеруге бағыттау және жеке ғылымдар саласынан білім беретін пәндерге баулу мен бейімдеу – әрине, оқушының жеке ынта-ықыласын ескеруі керек. Сондай-ақ осы бағыттағы жұмыстар арқылы оқушылардың зерттеу әрекетіндегі білім, іскерлік, дағдысы, жеке өз бетінше айналысуға бейімделген танымдық әрекетінің өзегі, бастауы осы бастауыш білім беру кезеңінен басталатынын негізге алу болып табылады. Яғни, бастауыш сынып оқушыларының зерттеу әрекетін назарға ұстау қажеттілігін дәлелдейді.
Біз жұмысымызда осы тақырыптық арнау бөлімімізде «оқушылардың зерттеушілік іс-әрекеті» ұғымының мәнін жобалық білім беру мазмұнынымен байланыстыра отырып ашу, сондай-ақ, «зерттеушілік іс- әрекеті», «зерттеушілік белсенділігі», «зерттеу жүргізудің этикалық мәдениеті», «зерттеу дағдылары», «зерттеудің ұстанымы» сияқты ұғымдардың мәнін қарастырып өттік.
Оқушылардың оқу-танымдық жұмыстары барысында зерттеушілік іс-
әрекетін ұйымдастыру олардың қызығушылығын арттырып, белсенділігін дамытудың басты шарты ретінде орын алады. Зерттеушілік жұмысқа оқушыларға білім берудің оқу бағдарламасының аясында міндетті және кейбір оқушылар үшін өз еркімен ынталылық таныту негізінде іске асырылып және алған білімдерін өздігінен оқу-ізденушілігі мен шығармашылдығы арқасында жеке қабілеттерін аша отырып жетілдіруге мүмкіндік алады. Бұл оқушылардың алған немесе меңгерген білімдеріне табан тірей отырып, келешектегі танымдық жұмыстарында жеке қабілеттерін дамыта отырып, жаңа білімдерді меңгерудегі белгісізді танып білуге деген қажеттілігін айтамыз.
Оқушылардың оқу-танымдағы зерттеушілік іс-әрекеттері – әлемді, қоршаған ортаны танудағы жаңа білімдерді меңгерудегі кешенді жүйеге қатыса отырып, танымдық үдерістеріндегі әрекеттерінде ізденушілік пен шығармашылық жұмыс, бастауыш сынып оқушыларының бұрын өздеріне белгісіз білімді алуға ұмтылысының өзіндік сипаты пен мазмұндық құрылымдарға және оған негіз болатын технологияларға байланысты болмақ. Яғни, оқушылар үшін зерттеушілік әрекеттерді ұйымдастыру мен жүзеге асыруда олардың ізденушілік жұмыстары мен шығармашылық талпыныстарына мүмкіндіктер ашып, қызығушылықтары мен белсенділіктерін арттыруда олар үшін қолайлы орта құру қажеттілігі орын алады. Оқушылардың танымдықтары дамытудағы зерттеушілікке бағытталған ізденушілік пен шығармашылық жұмыстарының нәтижелі болуының негізінде - ынталандыру әдісі өз ықпалын тигізетіні анық. Бұнда зерттеу жүргізуге ұсынылған тақырыптық, жобалық, ғылыми танымдық, т.б.
материалдар мен оған негіз болатын дереккөздер оқушылардың қызығушылығын дамытады, зерттелетін мәселенің аумағын жас ерекшеліктеріне сәйкес және сыныптық деңгейлерде меңгерген білімдерінің көлемін кеңейтуге мүмкіндік береді [17].
Бастауыш сынып оқушыларын оқу-танымдағы зерттеушілік әрекеті жұмыстарының ерекшеліктерін анықтау маңызды. Өйткені, ол субъектілік танымдарды анықтауға, жаңа ақпараттық мәліметтер мен дереккөздерін іздестіру үшін қажетті дағдыларды игеріп, іскерлікті дамытуға, өз бетінше оқу-таным әдістері мен тәсілдерін қолдана алуды меңгергендігі және оған машықтығын анықтауға бағытталған жұмыстарды бастауыш сынып мұғалімінің жиі қадағалап, жетілдіріп және оқушыларды бейімдеп отыруға бағытталған өз кәсіби әрекетін басқаруға әрі бақылай алуға мүмкіндік алады.
Бастауыш сынып оқушыларының зерттеушілік іс-әрекетін педагогикалық, психологиялық және жеке пәндерді оқыту әдістемесі тұрғысындағы талап тұрғысынан дұрыс ұйымдастыру мәселесінің өзекті болуы ол оқытудың заманауи бағдарламалары әлеуметтік тапсырысты іске асырумен байланыстыру мен оқушының оқу-танымдағы дербестік әрекетіндегі себеп-салдар мен қызығушылығын, белсенділіктерін дамытып, әрі ізденістегі яғни, жаңа нәрсені танудағы туындайтын қиындықтарды шешуде шығармашылық тұрғыдан келуге бейімделу қабілетін ашу арқылы оқушы өз мүмкіндігін байқап, бағалап және дамытуға мүмкіндік алуымен байланысты болатын үдеріс [18].
Бастауыш сынып оқушысының зерттеушілік әрекетінде орын алатын ерекшеліктердегі басымдықтар өздерінің жас және сыныптық деңгей сатыларындағы меңгерген білімдері аясында – әлемді, қоршаған табиғатты және қоғамдық құрылымдағы әлеуметтік – отбасы, достары, мектеп. т.б.
тақырыптық зерттеудің жалпыға анық әдістерін білу /бақылау, жазу, өлшеу, тәжірибе, салыстыру, жүйелеу және басқалар, үй мұрағаттарынан мәліметтерді жинақтау және т.б./. Сондай-ақ, зерттеу нысанына байланысты олардың себеп-салдарлық өзара ішкі байланысын анықтау және оларды ашып көрсету іскерліктерін дамыту [19].
Ғылыми педагогикалық әдебиеттерге жасалған талдау зерттеушілік іс- әрекет оқушылардың іс-әрекет тәсілдерін, зерттеуді ұйымдастырудың меңгерілген дағдыларын игеруден тұрады, олар өз кезегінде оқу іс-әрекетіне деген мотивациясын жоғарылатуға мүмкіндік береді. Қазіргі педагогика зерттеушілік іс-әрекетті жүзеге асырудың үш деңгейін бөліп көрсетеді:
-
педагог мәселені қояды және стратегияны айқындайды және шешу тактикасын белгілейді, ал оқушы / оқушылар өз бетімен шешімін табады; -
педагог мәселені қояды, бірақ оны шешу жолдары мен әдістерін оқушы /оқушылар өз бетімен анықтайды (бұл деңгейде ұжымдық ізденіске рұқсат етіледі); -
үшінші (жоғары) деңгейде мәселені қою, оны зерттеудің әдістерін анықтау және шешімдерін құрастыруды оқушылар өз бетімен жүзеге асырады.
Біз бастауыш сынып оқушыларының зерттеушілік іскерлігі бес блоктан тұратындығы туралы көзқарасын қолдаймыз [18]:
-
Зерттеу (ізденіс) жүргізуге байланысты іскерлігі: