Файл: Ozbekiston respublikasi oliy va orta maxsus talim vazirligi.doc
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 02.12.2023
Просмотров: 711
Скачиваний: 13
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
34 Tasavvufning falsafiy mohiyati haqida mushohada yuritar ekan, taniqli faylasuf olim Malik Oripov masalani shunday tushuntiradi: “Tasavvufda Xudoni Husni mutlaq, Xayri mutlaq va Zaruriy borliq sifatida sharhlash va unga etishish ishq mavzusida ifodalanadi. Bu hol Navoiy dunyoqarashiga ham xosdir. Shoirning fikricha, koinot mutlaq, abadiy go‘zallikni bilish oynasi, uning in’ikosi, jilosidir... Mana shu go‘zallik ichida dunyoga kelgan inson o‘z yaratuvchisini faqat husn-nigor shaklidagina tasavvur etadi... Bu go‘zallik insonni maftun etib, hayajonlantiradi va atrofdagi hamma narsalarda Birlikni, Mutlaqni sezish, idrok qilish imkonini beradi. Inson uchun bu go‘zallikning o‘zi ham ishq, o‘zi ham yordir. Bu haqdagi fikrlarni “Xamsa” dostonlarida, Navoiyning lirikasida uchratish mumkin.”35
Ma’lumki, boy falsafiy qarashlarga ega bo‘lgan SHarq ilmiy madaniyati namoyandalari oliy haqiqat, adolat, farovonlik timsoli sifatida Tangri taoloni ko‘zda tutganlar. Ularning qarashlaricha, oliy haqiqat va mukammal adolat faqatgina Ollohda mavjuddir. Olloh esa azaliy va abadiy, moddiy dunyo ham ana shu zamonlarga sig‘movchi, makoni ham yo‘q – lomakon Ilohiy Qudratning kashfiyotidir. Shuning uchun ham moddiy Olamning harbir zarrasigacha, yomg‘ir torlaridagi har bir qatragacha o‘zining yo‘qdan bor bo‘lganligiga chuqur ma’no berib, yaratuvchisiga shukrona keltirishi kerak. Bunga esa har bir mavjudot avvalo o‘zining mavjudligiga baho berib, olamga aql ko‘zi bilan qarash orqali erishadi:
Ey mushafi ruxsoring azal xattidin insho,
Debochai husnungda abad nuqtasi tug‘ro.
Zarrot aro har zarraki bor, zikringga zokir,
Amtor aro har qatraki bor, hamdingga go‘yo.
Demak, Alisher Navoiy qarashlariga ko‘ra, butun koinot, bashar avlodi uning sirlarini bilishga qodir bo‘lmagan ilohiy bir qudrat tomonidan yaratilgan:
Topmoq ajib fikru taxayyul bila seni,
Etmak xayol aqlu farosat bila sanga.
Navoiy hamdlarda ham, na’tlarda ham dunyo, bashariyat hayoti, inson shaxsi xususida g‘oyatda badiiy fikr yuritadi. Jumladan, shoirning bir g‘azalida hazrati Muhammad alayhissalom haqida fikr yuritiladi. Ma’lumki, Muhammad alayhissalom farishta emas, inson farzandi bo‘lganlar. Navoiy o‘z g‘azalida ana shu basharning pokiza farzandini ulug‘lash orqali Odam Ato avlodlarini, demakki, oddiy insonni ko‘klarga ko‘taradi:
Ey nubuvvat xaylig‘a xotam bani Odam aro,
Gar alar xotam sen ul otkim, bo‘lur xotam aro.
Yuz eshiging tufrog‘ig‘a surta olg‘aymenmu deb,
CHarx qasridin quyosh har kun tushar olam aro.
Payg‘ambarlar elining xotami Muhammad alayhissalom komil inson edilar. Demak falakning buyuk charog‘i Quyosh ham «bashar farzandining eshigi tuprog‘iga yuzimni surtay», deb har kun CHarxdan Erga tushadi, o‘zining zarrin nurlarini umidvor va minnatdorona to‘kadi. Hatto, Makkai mukarramadagi Zam-zam qudug‘i suvida ham inson yuzining shu’lasi mavjud. Payg‘ambar alayhissalom, ma’lumki, ko‘p marta Zam-zam qudug‘i boshiga kelganlar, suvidan ichganlar. U kishining ko‘zlari va yuzlaridagi nur tush chog‘ida suv yuzida o‘ynab, jilolanib turgan. Zam-zam qudug‘i suvi yuzidagi nur Quyosh nuri emas, balki nabining chehrasi va ko‘zlaridan taralgan nurdir:
Sof ko‘nglida yuzing mehrini go‘yo asramish,
Tush chog‘i har kun quyosh aksi emas Zam-zam aro.
Yana bu baytda go‘yo Zam-zam qudug‘i o‘zining pokiza yuragida payg‘ambarning mehrini asragan, degan yashirin o‘xshatish ham bor.
G‘azalning keyingi baytlarida ham payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalomning pok siymolari ta’rifu tavsif qilinadi. Jumladan, payg‘ambarimizning chehralari me’roj shomida yulduzlar orasida porlagan shabcharoqqa o‘xshatiladi. YUlduzlar esa shabcharog‘dan sachragan gavharlarga qiyos qilinadi. Payg‘ambar alayhissalomning yuzlaridan taralgan nur shabnamda qayta aks etadi:
Anjum ichra orazing me’roj shomi o‘ylakim,
Tushsa duri shabcharog‘i har taraf shabnam aro.
Keyingi baytda «farishtalar sening qabring boshida Oyni charog‘dek tutib turadilar» degan ma’no ifodalangan:
Mash’ale bo‘lmish malak ilgida ravzang boshig‘a
Oy charog‘i har kecha bu nilgun toram aro.
Navbatdagi baytda Makka yaqinidagi Batho vodiysi haqida fikr boradiki, Batho vodiysidagi qumlar qum emas, balki nabi hajrida zarra-zarra bo‘lib to‘kilgan jismlardir:
Qum emas Bathodakim, mehri jamoling hajridin
Zarra-zarra jismi bir-birdin to‘kuldi g‘am aro.
G‘azalning davomida gap payg‘ambar alayhissalomning hijratlari haqida ketadi. Yasrib – Madinaning qadimgi nomi. Hazrati Muhammad habibulloh Makkadan Madinaga yo‘l olar ekanlar, Madinadagi yo‘llar yo‘l emas, balki u kishining qadamlarini orzulab yuzlarini pora qilgan tirnoq izlaridir:
Yo‘l emas, Yasribda yirtibdur yuzin tirnog‘ ila
Maqdaming to etmadi ul vodiyi xurram aro.
Nihoyat, lirik qahramon g‘azalning maqta’ida payg‘ambar eshigidagi itlarga havas bilan qaraganligini izhor etadi. Chunki, itlar sharafli dargoh uchun xos bo‘lib, lirik qahramon esa bu sharafdan mahrumdir:
Itlaring maxsusu mahzundur Navoiy, koshki,
Kirsa bu mahrum ham ul zumrai mahram aro.
Hazrat Alisher Navoiyning oshiqona, orifona, rindona deya nisbiy jihatdan tasnif etilgan lirikasida sof ma’nodagi ilmiy-ma’rifiy yoki ta’limiy-irfoniy asarlar ham mavjud. Bunga uning g‘azallaridan va kichik lirik janrlardagi asarlaridan misollar keltirish mumkin. Bunday asarlarda ma’rifat tushunchasi boshdan-oyoq izchil mazmun-mohiyatga ega bo‘lgan holda, ba’zan tadrijli tarzda bayon etiladi.
O‘quvchisini mushohadaga chorlaydigan bir g‘azalda shoir haqiqat asroridan so‘z yuritar ekan, majoziy ma’noda qo‘llaniladigan may, ma’shuqa, soqiy kabi badiiy timsollarga murojaat etmaydi. «G‘aroyib us-sig‘ar» devoniga joylashtirilgan bu g‘azalda hayot haqiqatini izlovchi, istovchi bilan (ko‘ngul, solik, do‘st, piri dayr) ma’rifiy suhbat quriladi. G‘azalda na majoziy oshiqona, na rindona, na dunyoviy ijtimoiy ruh mavjud. Asar chuqur mushohadaviy, irfon asrori saboqlaridan iborat:
Ey ko‘ngul, er-ko‘k asosin asru bebunyod bil,
Ul kesakni suda ko‘r, bu sahfani barbod bil.
«Ul kesak» – Er kurrasi, «bu sahfa» – ko‘k, osmon. Demak, ba’zan abadiyga o‘xshab ko‘ringan hayot nihoyatda omonat, suvda erib yo‘q bo‘lib ketadigan kesakdan ham, yig‘ib olinib, g‘ijimlab tashlanadigan qog‘ozdan ham xor, subutsiz ekan.
G‘azalda o‘z davri ijtimoiy masalalariga, muammolariga munosabat to‘g‘ridan-to‘g‘ri bayon etilmaganligi bois, uni sof irfoniy mazmunga ega, dedik. Ammo, islom shariati va tasavvuf ta’limoti shoir yashagan davrning etakchi mafkurasi bo‘lganligi ayon. Shunday ekan, jamiyatning eng chuqur fikrlovchi a’zolari – so‘fiylar tarbiyasiga kirishgan shoir, avvalo, o‘z ilmi, ijodi va pirlik faoliyati bilan jamiyat pokligi va barqarorligi uchun xizmat qiladi. Ushbu g‘azalida Navoiy pir sifatida namoyon bo‘ladi.
Navoiyning o‘z davri ijtimoiy hayoti masalalariga sufiyona nigoh bilan qay tariqa munosabat bildirganligi diqqatga sazovor. Ma’lumki, shoir ilmiy va badiiy ijodida, davlat arbobi sifatidagi ijtimoiy faoliyatida islom sarchashmalari bo‘lmish Qur’oni Karim va hadisi shariflardagi umumbashariy ilg‘or g‘oyalarga tayandi, tasavvuf nazariyasi, uning ilmiy-g‘oyaviy asosi bo‘lmish vujuduyun ta’limotini chuqur o‘rgandi va targ‘ib etdi. Uning falsafiy-badiiy tafakkuri taraqqiyoti islom ma’naviyatini keng idrok qilish va uni o‘z ijodiy va ijtimoiy faoliyatida targ‘ib etish g‘oyalari bilan bevosita bog‘liqdir.
G‘azalning avvalgi uch baytida shoir mufassir olim sifatida namoyon bo‘ladi. U Qur’oni karim oyatlariga asoslanib Er qiyomat kunida titroqqa tushib, tekis yoyilib qolishi, tog‘lar kapalaklardek titilib ketishi, osmon Er ustidan sidirib olinib, g‘ijimlanishi hodisalariga ishora qiladi. Albatta, inson jismi ham xuddi shunday bebaqo:
Jism uyi chunkim, erur foniy, tafovut yo‘q ani
Gar fano saylobidin vayronu gar obod bil.
Jism uyini yo‘qlik seli vayron qilsa ham, obod qilsa ham farq yo‘q. To‘rt unsur – havo, suv, tuproq, olovdan yaratilgan vujud o‘zidagi nafs yukidan qutulmas ekan, hatto to‘rt ilohiy kitob – Tavrot, Zabur, Injil, Qur’oni Karimni yod bilsa ham hech qanday foyda ko‘rmaydi:
To‘rt unsur qaydidin to chiqmagaysen, naf’ emas,
Osmoniy to‘rt daftarni tutaykim yod bil.
G‘azalning bundan keyingi baytlarida Navoiyni endi mutasavvuf olim sifatida ko‘ramiz.
Lirik qahramon navbatdagi baytda sufiyona mushohadaga berilib, tangri taoloni ta’rifu vasf bilan idrok etmoqchi bo‘ladi. Ammo, buning ham imkoni yo‘q. Oddiy ko‘z bilan Quyoshni ko‘rib bo‘lmaganidek, oddiy til yaratguchi sifatlarini munosib tarzda vasf etishdan ojiz:
Eyki debsan, haqni ne ta’rifu vasf ila bilay,
Vasfdin mustag‘niyu, ta’rifdin ozod bil.
Dunyo ne’matlariga mayl etmaydigan pokiza xilqatlar – farishtalarning ruhiy ozig‘i Tangri taolo zikridir. Haq yo‘liga qadam qo‘ygan el poklar safiga qo‘shilmoq uchun xuddi shunday oziqqa rag‘bat etmog‘i darkor:
Tengri zikrikim, maloyikka g‘izoi ruh erur,
Bu g‘izoni haq yo‘lig‘a kirgan elga zod bil.
Har qanday tariqat tarbiyasining asoslaridan biri zikrdir. Tariqatlarni bir-biridan farqlovchi unsur ham zikr. Pir e’tiqodiga ko‘ra, dil pokizaligi zikr bilandir. Zikr – botin sabog‘i bo‘lib, zohiriy saboqlardan ko‘ra muhimroqdir. Zikr mevasi esa ma’rifatdir. «Ma’rifat lazzati dilda bo‘ladi, - deyiladi Xoja Muhiddinxonning (q.s.) «Maktubot»laridan joy olgan bir maktubda, - Ma’rifat lazzati hamma lazzatlardan yaxshiroq va xushroqdir. Ma’rifat samarasi esa muhabbatdir».36 Keyingi bayt:qalbida xos muhabbat asari ko‘ringan mening sevimli do‘stim so‘z boshlaganda, masihanfos Iso ham onadan tug‘ilgan gung kabi bo‘ladi:
Gar habibim qilsa izhori kalom, ey piri dayr,
Isoyi Maryamni ul dam gungi modarzod bil.
Fard bo‘lmoq – nafs yukidan, o‘zligidan ajralmoq demak. Nafs ketgach, ruh qoladi. «Bilsinlarkim, - deydilar Shayx Muhyiddinxon (q.s.), - ilm ruhning ta’siridan hosil bo‘ladi. Ammo, Haq subhonahu va ta’olo oinaday pok qalbga nazar qiladi». «Maktubot»dagi yana bir tanbehda shunday deyiladi: banda va Haq taolo o‘rtasida uch nur bor. Avval – nuri ilmki, uni egallagach, yo‘lni ko‘radi; ikkinchi nuri hikmatki, uni qo‘lga kiritgach yaratganni topadi; uchinchi nuri haqiqatki, unga etgach, Hazrati Haqning yuzini ko‘radi.37 Haq taolo yuzi zuhur etgan qalb esa chin oshiq qalbidir:
Mantiqi ishq ichra oshiqni tasavvur ayla nav’,
Fard bo‘lganlarni bu yo‘lda anga afrod bil.
May ko‘hanpiri – tavhid asroridan solikni ogoh etguvchi piri tariqat, murshid. U solikni bu dunyoda el oyog‘i ostida tuproq kabi yastanib yotishidan avliyoulloh darajasiga etib olguniga qadar tarbiyalab, so‘ngra ruxsatnoma beradi:
El oyog‘ig‘a tushardin boshqa chiqmoq rasmini
May ko‘hanpiridin ushbu dayr aro irshod bil.
Ey suluk ahli, qachon maqsud topqumdir desang,
Mosivallohni fano ko‘rgan kuni miy’od bil.
Xudodan boshqa barcha borliq yo‘q bo‘lib ketgan muddatda solik maqsadiga etadi, ya’ni vahdat hosil bo‘ladi. U vujudan haq vujudida singib ketadi. Ammo, solik ilm istovchi emasmi, tavhid asrorini idrok etishga intiladi:
Eyki debsenkim, bilay tavhid sirridin xabar,
SHar’din nekim tajovuz ayladi ilhod bil.
Tavhid masalasida shoirning dunyoqarashi qanday? Tasavvuf ta’limotining nazariy masalalaridan bo‘lmish «tavhid» tushunchasi Navoiy she’riyatida ancha chuqur ifodasini topgan. Uning komil e’tiqodiga ko‘ra, YAratuvchi tabiatga, borliqqa o‘z chiroyini, san’atini yoygandir. (Oybek, V. Zohidov, I. Sulton, M. Oripov, A. Qayumov, I. Haqqul, R. Vohidov asarlarini eslang). Bu – vahdati vujud, panteizm. Ammo, Navoiy vahdati mavjud, vahdati shuhud ta’limotlariga ham ba’zan g‘azallarida munosabat bildirib o‘tadi. Xususan, quyidagi baytda barcha maxluqot Yaratguchi vujudining in’ikosi, zarrasidir, degan fikr bor. Bu – vahdati vujud demakdir.
Zihe kamol ila kavkayn naqshig‘a naqqosh,
Mukavvanot vujudin vujuding aylab fosh.
Quyidagi baytda esa, Ibn Arabiy asoslab berganidek, butun koinot, tabiat Alloh taolodan paydo bo‘lgan, ammo mohiyat jihatidan YAratuvchi bilan bir emas. Bu vahdati mavjud ta’limoti:
Vujuding ayladi mavjud ulusnikim, bo‘lmas
Vujud zarrag‘a mavjud bo‘lmag‘uncha quyosh.
Navoiy she’riyatida tavhidning vahdati shuhud xususiyatiga ko‘proq e’tibor qaratadi. Vahdati shuhud – ruhoniy bir hol sifatida olamda mavjud har narsada Allohni mushohada etmoqdir. Ya’ni, Imom Rabboniy (q.s.) ta’limotiga ko‘ra, YAratguvchining zoti va ismi, sifatlari alohida borliqlardir. Koinot Haq taoloning o‘zi emas, balki sifatlarining tajalliysi (ko‘rinishi) va zuhuri (aks etishi) dan iboratdir. Forobiy ushbu in’ikosni «Substansiya va aksidensiya» deya ta’riflaydi: «Bilgilki, (olamda) substansiya va aksidensiya hamda substansiya aksidensiyani yaratuvchi marhamatli ijodkordan boshqa hech narsa yo‘qdir».
38 Ya’ni, YAratguvchi Haq – mutlaq borliq, yaratilmish olam esa, nisbiy borliqdir. Vahdati shuhud falsafasi qalban qilinadigan mushohada, zavq va hol vositasida erishiladigan ma’rifatdir. Parivash yuzini quyosh sifatida mushohada qilish ko‘ngul jununiga sabab bo‘ladi:
Qayu parig‘aki qilding yuzin quyosh, berding
Ko‘ngul jununi uchun anbarin hilol ila qosh.
Ammo, shoir biz o‘rganayotgan g‘azalda ta’kid etganidek, har qanday tariqatning asosi shariatdir. Kimki shariat hukmlariga tajovuz qilsa, dinsiz, xudosiz bo‘libdi, demakdir.
Mirzo Abdulqodir Bedilning bu sohadagi qarashlariga ko‘ra, insonda uch quvvat mujassam: jismoniy quvvat, aql-idrok quvvati va ruhiy quvvat. Tavhidga erishishda bu uch quvvat birday ishga solinmog‘i lozim. SHariat amallarini bekamu ko‘st bajarish, suluk talablarini chin ixlos bilan qadamba qadam bosib o‘tish, irfon davlatiga musharraf bo‘lish uchun zohidlik va qattiq tan riyozati me’yorida bo‘lishi lozimligi uqtiriladi. Ya’ni, mushohada qudrati tan quvvati bilan kuchliroq bo‘lishi mumkin:
Ruhi mutlaq ba arzi donishi fan,
Noz dorad hamon ba quvvati tan.
Quvvati tan salomati a’zost,
Ki havoro dar on tasarrufhost,
Dar salomat agar futur aftad,
Qudratash az kamol dur aftad. 39
(Mazmuni: tan quvvatida ruhi mutlaq ko‘rinadi. Tan quvvati tan salomatligidadir. Unda havo bor. Agar salomatlikka futur etsa, qudrat ham kamolga etmaydi).
G‘azal maqta’sida shoir o‘zining kamolot yo‘lida hamon yo‘lchi ekanligini ta’kidlaydi. Unga ko‘ra, «ey dunyo va jannatdan kechib yagona behamto do‘st vaslini topa olmagan tolib, bu dardingga bir dalil, isbot keltirmoqchi bo‘lsang, Navoiy holiga boq, u tasdiqlab beradi»:
Do‘st vaslin topmag‘an dunyovu uqbodin kechib,
Ushbu dardingg‘a Navoiy holin istishhod bil.
Bu g‘azal «yoshlik davri she’riyati» deb nomlangan devondan o‘rin olgan bo‘lsa-da, aslida shoirning o‘rta yoshlik davri ijodi mahsulidir. Chunki, Navoiy g‘azallarida ma’rifiy mavzu shoir hayotining turli davrlarida o‘sha davr mazmuni bilan hamohang ravishda namoyon bo‘ladi. CHunonchi, ma’rifat mavzusi yoshlik davrida an’anaga ergashish («Ilk devon» misolida), yigitlik davrida hayotsevar falsafiy mohiyat kasb etadi («Badoe’ ul-bidoya» misolida). O‘rta yoshlikda shoir sufiyaning nazariy masalalariga murojaat etib, ta’limiy-didaktik asarlarga mayl ko‘rsatadi. Bu hodisani uning tarje’band, tarkibband, soqiynoma va qit’a janrlarida yaratgan asarlari misolida ham ko‘rish mumkin. Qarilik lirikasiga taalluqli g‘azallarda esa mavzu-g‘oya ifodasi, tasvirlanmish va tasviriy imkoniyatlar turlicha bo‘lsa-da, pirovard natijada yakuniy fikr, xulosa bir ma’noda, ya’ni o‘zlikdan kechib, fanoga yuz tutish maqsadi ifodasi bilan intiho topadi.
Navoiyning hayot fasllari ma’nosidagi baytlarida «yigitlik» va «qarilik» iboralari ko‘proq uchraydi. Yoshlik va o‘rta yoshlik davrlariga ishora etuvchi fikrlar yoki iboralar qariyb uchramaydi. SHoir «Xazoyin ul-maoniy» devonlarini inson hayotining va yilning to‘rt fasliga o‘xshatib nomlagan bo‘lsa-da, lirikasini asosan ikki fasl – yigitlik va qarilikka ajratadi.
SHoirning keksalik davriga mansub, deb xulosa qilingan orifona g‘azallarda avvalgi devonlarning shu mazmundagi g‘azallarida ko‘rinmagan xususiyat – tasvir ob’ekti bo‘lmish Tangri taologa munojot, iltijo ohanglarining ustuvorligi ko‘zga tashlanadi.
Badiiy ifodaning vasf, ta’rif, tavsif usulida ijod etilgan hamdlar turkumi shoir keksalik lirikasida sharhi hol, mushohada tipidagi tasviriy usullar vositasida mazmunan kengayib boradi. Mamduh (madh etilayotgan zot) ga bevosita murojaat, o‘tinch, iltijoli fikrlar bayon etiladi. Quyidagi g‘azal Navoiyning yigitlikda ko‘tarinki ruh, yuksak stilda ijod etilgan vasf tipidagi, o‘rta yoshlikda biz ko‘rib o‘tgan g‘azal misolida ta’limiy-irfoniy ruhdagi g‘azallaridan farqli ravishda lirik qahramon – shoirning ichki kechinmalari, tushkun kayfiyati, shu bilan birga g‘oyaviy maqsadining pessimistik ruhdagi ifodasi bilan ajralib turadi. G‘azal munojotning tadrijiy ifodasiga asoslangan:
Yorab, o‘lg‘on chog‘da jonim jismi vayrondin judo,
Ul bo‘lib mundin judo, sen bo‘lmag‘il andin judo.
Chun judo bo‘lsam meni g‘amnok yo‘qu boridin,
Ne g‘amim sen bo‘lmasang men zori hayrondin judo.
Naqdi jon chiqqanda iymon gavharin ko‘nglumg‘a sol,
Aylagil jondin judo, lek etma iymondin judo.
Xonumondin oyirib qilg‘onda zindon ichra hibs,
Qilma lutfung men aloxonu alomondin judo.
Hashr g‘avg‘osi aro osiylig‘img‘a rahm qil,
Lutf ila ilgim tutub, qil ahli isyondin judo.
Garchi o‘ldum kofiri ishq ahli islom ichra qot,
Ul zamonkim bo‘lg‘usi kofir musulmondin judo.
Elga maxlas istasang etti tamug‘ni ayla kul,
Aylabon bir sho‘‘la bu ohi duraxshondin judo.
Jannat istab aylaganlarni ibodat, qilmag‘il
Kavsaru to‘biyu qasru huru rizvondin judo.
Borchadin ayru Navoiyg‘a qilib vasling nasib,
Qilmag‘il, yo rab, ani mundin, muni andin judo.
Avvalgi g‘azalda Navoiymufassir olim va tasavvuf piri bo‘lib, ilm yoyuvchi sifatida namoyon bo‘lgan bo‘lsa, bu g‘azalda biz uni oddiy mo‘min qiyofasida tasavvur etamiz.
Alisher Navoiyning har bir g‘azali chuqur ma’nolar xazinasidir. Biz bu xazinaning bir kichik nuktasiga e’tibor qaratdik. Ammo, shuni ham to‘liq tushundik, deya olmaymiz. Bu haqda uning o‘zi ham ta’kidlab, «mening nuktalarim juda nozikdir, ulardagi ramziy ma’nolardan bir zarrasini izhor etish uchun meni tushunadigan bir kishi bo‘lsa edi, koshki», - deya umid qiladi:
Nukta nozuk bo‘ldi asru bo‘lg‘ay erdi, koshki
SHammae bu ramzdin zohir etarg‘a mahrame...
Har jihatdan etuk shaxsni tarbiyalab voyaga etkazish masalasi islom dini tashviq etgan asosiy g‘oyalardan biri bo‘lib, u kishilik jamiyati tarixida faqat shu dinda o‘zining mukammal echimini topdi. Chunki, islom dini o‘ziga e’tiqod qilgan barcha mo‘min-musulmonlarni yaxshi xulqli, ilmli bo‘lishga, insondagi barcha oliy fazilatlarga ega bo‘lishga da’vat etadi.
Alisher Navoiy ijodining olamshumul ahamiyatini ta’minlovchi asosiy omillardan biri uning islom ma’naviy xazinasidan bahramandligi, tasavvuf diniy-ma’rifiy dunyoqarashiga qiziqqanligi, so‘fiylarga mansubligi edi. Turk islom ulamolaridan Mehmet So‘ymenning yozishicha: «Islom dini yolg‘iz bir qavmning, bir millatning dini bo‘lmasdan, u butun insonlarning dinidur. Shuningdek, u eng so‘nggi dindir, u aql, bilim va ahloq dinidir, u tinchlik va tartib-intizom dinidir. Ishonch asosida yashash dinidir».40
Islomning mohiyatan insonsevar, komil inson va komil insoniy jamiyat tarbiyasiga xizmat qiluvchi ilm ekanligi uchun ham Alisher Navoiy o‘zining barcha falsafiy-ma’rifiy qiziqishlari kalitini undan izladi. Diniy mutaassiblardan farqli o‘laroq, Navoiy tasavvufiy dunyoqarashning zaminini tashkil etuvchi omillardan biri sifatida vujuduyun (panteizm) ta’limotida ta’kidlanganidek, Allohning husni-jamoli, kuch-qudrati va hikmati biz ko‘rib, idrok etayotgan olamda yoyilgandir, deb tushunadi. Demak, Navoiy qarashlariga ko‘ra, inson astoydil harakat qilsa, Allohga shu dunyoning o‘zida ham eta oladi. Buning uchun u ko‘ngli va tilini bir qilmog‘i, faqat poklikka, yaxshilikka intilmog‘i lozim.
Ma’lumki, Alisher Navoiyning lirik va epik ijodidagi hamd va na’tlarda asarning diniy libosi yaqqol namoyon bo‘lib tursa, uning nasriy asarlarida bu narsa o‘zgacha bir me’yorda aks etadi. Ulug‘ mutafakkirning ma’rifiy mazmundagi nasriy asarlari zaminida ham islom ilmi targ‘ib etgan hikmatlar va ular borasidagi shoirning mushohadalari yotadi.
Alisher Navoiy insoniyatni ma’rifatlantiruvchi faol san’at turlaridan bo‘lmish adabiyotning cheksiz imkoniyatlaridan foydalanib o‘zining lirik, epik va nasriy-ma’rifiy asarlarida bu insonparvar din asoslarini, aqidalarini go‘zal badiiy libosda o‘quvchisiga etkazib beradi.
Shoirning pokiza diniy-islomiy e’tiqodi haqida uning hayotlik chog‘idayoq yaratilgan holotda, zamondoshlari xotiralarida muhim fikrlar bor.
O‘rta asrlar islom olamida keng yoyilgan tasavvufning naqshbandiya sulukiga kirgan, bu tariqatning mashhur namoyandalaridan Shayxul-islom Abdurahmon Jomiyga o‘zining “Tuhfat ul-afkor” qasidasi vositasi bilan qo‘l berib (1476 yil), fotiha olgan Hazrat islom dinining otashin targ‘ibotchisi va himoyachisi edilar. Ulug‘ shoirning islom jonkuyari sifatidagi baland mavqe’lariga shahodat beruvchi qiziqarli ma’lumotlardan biri shuki, XV asr Xurosonining ko‘zga ko‘ringan allomalaridan, axloqshunos olim sifatida butun dunyoga mashhur mutafakkir Husayn Voiz Koshifiy Navoiy da’vati bilan Qur’oni karimga sharh bitishga kirishadi va “Mavohibi oliya” nomli sermashaqqat mehnati mahsulini Hazratning muborak nomlariga bag‘ishlaydi. Ulug‘ Hazrat o‘zining ijtimoiy-siyosiy va ilmiy-ijodiy faoliyatida davrning etuk islomshunos olimi sifatida gavdalanadiki, bu narsa ul zoti oliyni o‘z zamonasining «Nizomiddin»i (dinning tartib-qoidalarini mukammal bilguvchi va din arkonlarining buzilishiga yo‘l qo‘ymay kuzatib boruvchi) martabasiga ko‘taradi.
Ma’lumki, boy falsafiy qarashlarga ega bo‘lgan SHarq ilmiy madaniyati namoyandalari oliy haqiqat, adolat, farovonlik timsoli sifatida Tangri taoloni ko‘zda tutganlar. Ularning qarashlaricha, oliy haqiqat va mukammal adolat faqatgina Ollohda mavjuddir. Olloh esa azaliy va abadiy, moddiy dunyo ham ana shu zamonlarga sig‘movchi, makoni ham yo‘q – lomakon Ilohiy Qudratning kashfiyotidir. Shuning uchun ham moddiy Olamning harbir zarrasigacha, yomg‘ir torlaridagi har bir qatragacha o‘zining yo‘qdan bor bo‘lganligiga chuqur ma’no berib, yaratuvchisiga shukrona keltirishi kerak. Bunga esa har bir mavjudot avvalo o‘zining mavjudligiga baho berib, olamga aql ko‘zi bilan qarash orqali erishadi:
Ey mushafi ruxsoring azal xattidin insho,
Debochai husnungda abad nuqtasi tug‘ro.
Zarrot aro har zarraki bor, zikringga zokir,
Amtor aro har qatraki bor, hamdingga go‘yo.
Demak, Alisher Navoiy qarashlariga ko‘ra, butun koinot, bashar avlodi uning sirlarini bilishga qodir bo‘lmagan ilohiy bir qudrat tomonidan yaratilgan:
Topmoq ajib fikru taxayyul bila seni,
Etmak xayol aqlu farosat bila sanga.
Navoiy hamdlarda ham, na’tlarda ham dunyo, bashariyat hayoti, inson shaxsi xususida g‘oyatda badiiy fikr yuritadi. Jumladan, shoirning bir g‘azalida hazrati Muhammad alayhissalom haqida fikr yuritiladi. Ma’lumki, Muhammad alayhissalom farishta emas, inson farzandi bo‘lganlar. Navoiy o‘z g‘azalida ana shu basharning pokiza farzandini ulug‘lash orqali Odam Ato avlodlarini, demakki, oddiy insonni ko‘klarga ko‘taradi:
Ey nubuvvat xaylig‘a xotam bani Odam aro,
Gar alar xotam sen ul otkim, bo‘lur xotam aro.
Yuz eshiging tufrog‘ig‘a surta olg‘aymenmu deb,
CHarx qasridin quyosh har kun tushar olam aro.
Payg‘ambarlar elining xotami Muhammad alayhissalom komil inson edilar. Demak falakning buyuk charog‘i Quyosh ham «bashar farzandining eshigi tuprog‘iga yuzimni surtay», deb har kun CHarxdan Erga tushadi, o‘zining zarrin nurlarini umidvor va minnatdorona to‘kadi. Hatto, Makkai mukarramadagi Zam-zam qudug‘i suvida ham inson yuzining shu’lasi mavjud. Payg‘ambar alayhissalom, ma’lumki, ko‘p marta Zam-zam qudug‘i boshiga kelganlar, suvidan ichganlar. U kishining ko‘zlari va yuzlaridagi nur tush chog‘ida suv yuzida o‘ynab, jilolanib turgan. Zam-zam qudug‘i suvi yuzidagi nur Quyosh nuri emas, balki nabining chehrasi va ko‘zlaridan taralgan nurdir:
Sof ko‘nglida yuzing mehrini go‘yo asramish,
Tush chog‘i har kun quyosh aksi emas Zam-zam aro.
Yana bu baytda go‘yo Zam-zam qudug‘i o‘zining pokiza yuragida payg‘ambarning mehrini asragan, degan yashirin o‘xshatish ham bor.
G‘azalning keyingi baytlarida ham payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalomning pok siymolari ta’rifu tavsif qilinadi. Jumladan, payg‘ambarimizning chehralari me’roj shomida yulduzlar orasida porlagan shabcharoqqa o‘xshatiladi. YUlduzlar esa shabcharog‘dan sachragan gavharlarga qiyos qilinadi. Payg‘ambar alayhissalomning yuzlaridan taralgan nur shabnamda qayta aks etadi:
Anjum ichra orazing me’roj shomi o‘ylakim,
Tushsa duri shabcharog‘i har taraf shabnam aro.
Keyingi baytda «farishtalar sening qabring boshida Oyni charog‘dek tutib turadilar» degan ma’no ifodalangan:
Mash’ale bo‘lmish malak ilgida ravzang boshig‘a
Oy charog‘i har kecha bu nilgun toram aro.
Navbatdagi baytda Makka yaqinidagi Batho vodiysi haqida fikr boradiki, Batho vodiysidagi qumlar qum emas, balki nabi hajrida zarra-zarra bo‘lib to‘kilgan jismlardir:
Qum emas Bathodakim, mehri jamoling hajridin
Zarra-zarra jismi bir-birdin to‘kuldi g‘am aro.
G‘azalning davomida gap payg‘ambar alayhissalomning hijratlari haqida ketadi. Yasrib – Madinaning qadimgi nomi. Hazrati Muhammad habibulloh Makkadan Madinaga yo‘l olar ekanlar, Madinadagi yo‘llar yo‘l emas, balki u kishining qadamlarini orzulab yuzlarini pora qilgan tirnoq izlaridir:
Yo‘l emas, Yasribda yirtibdur yuzin tirnog‘ ila
Maqdaming to etmadi ul vodiyi xurram aro.
Nihoyat, lirik qahramon g‘azalning maqta’ida payg‘ambar eshigidagi itlarga havas bilan qaraganligini izhor etadi. Chunki, itlar sharafli dargoh uchun xos bo‘lib, lirik qahramon esa bu sharafdan mahrumdir:
Itlaring maxsusu mahzundur Navoiy, koshki,
Kirsa bu mahrum ham ul zumrai mahram aro.
Hazrat Alisher Navoiyning oshiqona, orifona, rindona deya nisbiy jihatdan tasnif etilgan lirikasida sof ma’nodagi ilmiy-ma’rifiy yoki ta’limiy-irfoniy asarlar ham mavjud. Bunga uning g‘azallaridan va kichik lirik janrlardagi asarlaridan misollar keltirish mumkin. Bunday asarlarda ma’rifat tushunchasi boshdan-oyoq izchil mazmun-mohiyatga ega bo‘lgan holda, ba’zan tadrijli tarzda bayon etiladi.
O‘quvchisini mushohadaga chorlaydigan bir g‘azalda shoir haqiqat asroridan so‘z yuritar ekan, majoziy ma’noda qo‘llaniladigan may, ma’shuqa, soqiy kabi badiiy timsollarga murojaat etmaydi. «G‘aroyib us-sig‘ar» devoniga joylashtirilgan bu g‘azalda hayot haqiqatini izlovchi, istovchi bilan (ko‘ngul, solik, do‘st, piri dayr) ma’rifiy suhbat quriladi. G‘azalda na majoziy oshiqona, na rindona, na dunyoviy ijtimoiy ruh mavjud. Asar chuqur mushohadaviy, irfon asrori saboqlaridan iborat:
Ey ko‘ngul, er-ko‘k asosin asru bebunyod bil,
Ul kesakni suda ko‘r, bu sahfani barbod bil.
«Ul kesak» – Er kurrasi, «bu sahfa» – ko‘k, osmon. Demak, ba’zan abadiyga o‘xshab ko‘ringan hayot nihoyatda omonat, suvda erib yo‘q bo‘lib ketadigan kesakdan ham, yig‘ib olinib, g‘ijimlab tashlanadigan qog‘ozdan ham xor, subutsiz ekan.
G‘azalda o‘z davri ijtimoiy masalalariga, muammolariga munosabat to‘g‘ridan-to‘g‘ri bayon etilmaganligi bois, uni sof irfoniy mazmunga ega, dedik. Ammo, islom shariati va tasavvuf ta’limoti shoir yashagan davrning etakchi mafkurasi bo‘lganligi ayon. Shunday ekan, jamiyatning eng chuqur fikrlovchi a’zolari – so‘fiylar tarbiyasiga kirishgan shoir, avvalo, o‘z ilmi, ijodi va pirlik faoliyati bilan jamiyat pokligi va barqarorligi uchun xizmat qiladi. Ushbu g‘azalida Navoiy pir sifatida namoyon bo‘ladi.
Navoiyning o‘z davri ijtimoiy hayoti masalalariga sufiyona nigoh bilan qay tariqa munosabat bildirganligi diqqatga sazovor. Ma’lumki, shoir ilmiy va badiiy ijodida, davlat arbobi sifatidagi ijtimoiy faoliyatida islom sarchashmalari bo‘lmish Qur’oni Karim va hadisi shariflardagi umumbashariy ilg‘or g‘oyalarga tayandi, tasavvuf nazariyasi, uning ilmiy-g‘oyaviy asosi bo‘lmish vujuduyun ta’limotini chuqur o‘rgandi va targ‘ib etdi. Uning falsafiy-badiiy tafakkuri taraqqiyoti islom ma’naviyatini keng idrok qilish va uni o‘z ijodiy va ijtimoiy faoliyatida targ‘ib etish g‘oyalari bilan bevosita bog‘liqdir.
G‘azalning avvalgi uch baytida shoir mufassir olim sifatida namoyon bo‘ladi. U Qur’oni karim oyatlariga asoslanib Er qiyomat kunida titroqqa tushib, tekis yoyilib qolishi, tog‘lar kapalaklardek titilib ketishi, osmon Er ustidan sidirib olinib, g‘ijimlanishi hodisalariga ishora qiladi. Albatta, inson jismi ham xuddi shunday bebaqo:
Jism uyi chunkim, erur foniy, tafovut yo‘q ani
Gar fano saylobidin vayronu gar obod bil.
Jism uyini yo‘qlik seli vayron qilsa ham, obod qilsa ham farq yo‘q. To‘rt unsur – havo, suv, tuproq, olovdan yaratilgan vujud o‘zidagi nafs yukidan qutulmas ekan, hatto to‘rt ilohiy kitob – Tavrot, Zabur, Injil, Qur’oni Karimni yod bilsa ham hech qanday foyda ko‘rmaydi:
To‘rt unsur qaydidin to chiqmagaysen, naf’ emas,
Osmoniy to‘rt daftarni tutaykim yod bil.
G‘azalning bundan keyingi baytlarida Navoiyni endi mutasavvuf olim sifatida ko‘ramiz.
Lirik qahramon navbatdagi baytda sufiyona mushohadaga berilib, tangri taoloni ta’rifu vasf bilan idrok etmoqchi bo‘ladi. Ammo, buning ham imkoni yo‘q. Oddiy ko‘z bilan Quyoshni ko‘rib bo‘lmaganidek, oddiy til yaratguchi sifatlarini munosib tarzda vasf etishdan ojiz:
Eyki debsan, haqni ne ta’rifu vasf ila bilay,
Vasfdin mustag‘niyu, ta’rifdin ozod bil.
Dunyo ne’matlariga mayl etmaydigan pokiza xilqatlar – farishtalarning ruhiy ozig‘i Tangri taolo zikridir. Haq yo‘liga qadam qo‘ygan el poklar safiga qo‘shilmoq uchun xuddi shunday oziqqa rag‘bat etmog‘i darkor:
Tengri zikrikim, maloyikka g‘izoi ruh erur,
Bu g‘izoni haq yo‘lig‘a kirgan elga zod bil.
Har qanday tariqat tarbiyasining asoslaridan biri zikrdir. Tariqatlarni bir-biridan farqlovchi unsur ham zikr. Pir e’tiqodiga ko‘ra, dil pokizaligi zikr bilandir. Zikr – botin sabog‘i bo‘lib, zohiriy saboqlardan ko‘ra muhimroqdir. Zikr mevasi esa ma’rifatdir. «Ma’rifat lazzati dilda bo‘ladi, - deyiladi Xoja Muhiddinxonning (q.s.) «Maktubot»laridan joy olgan bir maktubda, - Ma’rifat lazzati hamma lazzatlardan yaxshiroq va xushroqdir. Ma’rifat samarasi esa muhabbatdir».36 Keyingi bayt:qalbida xos muhabbat asari ko‘ringan mening sevimli do‘stim so‘z boshlaganda, masihanfos Iso ham onadan tug‘ilgan gung kabi bo‘ladi:
Gar habibim qilsa izhori kalom, ey piri dayr,
Isoyi Maryamni ul dam gungi modarzod bil.
Fard bo‘lmoq – nafs yukidan, o‘zligidan ajralmoq demak. Nafs ketgach, ruh qoladi. «Bilsinlarkim, - deydilar Shayx Muhyiddinxon (q.s.), - ilm ruhning ta’siridan hosil bo‘ladi. Ammo, Haq subhonahu va ta’olo oinaday pok qalbga nazar qiladi». «Maktubot»dagi yana bir tanbehda shunday deyiladi: banda va Haq taolo o‘rtasida uch nur bor. Avval – nuri ilmki, uni egallagach, yo‘lni ko‘radi; ikkinchi nuri hikmatki, uni qo‘lga kiritgach yaratganni topadi; uchinchi nuri haqiqatki, unga etgach, Hazrati Haqning yuzini ko‘radi.37 Haq taolo yuzi zuhur etgan qalb esa chin oshiq qalbidir:
Mantiqi ishq ichra oshiqni tasavvur ayla nav’,
Fard bo‘lganlarni bu yo‘lda anga afrod bil.
May ko‘hanpiri – tavhid asroridan solikni ogoh etguvchi piri tariqat, murshid. U solikni bu dunyoda el oyog‘i ostida tuproq kabi yastanib yotishidan avliyoulloh darajasiga etib olguniga qadar tarbiyalab, so‘ngra ruxsatnoma beradi:
El oyog‘ig‘a tushardin boshqa chiqmoq rasmini
May ko‘hanpiridin ushbu dayr aro irshod bil.
Ey suluk ahli, qachon maqsud topqumdir desang,
Mosivallohni fano ko‘rgan kuni miy’od bil.
Xudodan boshqa barcha borliq yo‘q bo‘lib ketgan muddatda solik maqsadiga etadi, ya’ni vahdat hosil bo‘ladi. U vujudan haq vujudida singib ketadi. Ammo, solik ilm istovchi emasmi, tavhid asrorini idrok etishga intiladi:
Eyki debsenkim, bilay tavhid sirridin xabar,
SHar’din nekim tajovuz ayladi ilhod bil.
Tavhid masalasida shoirning dunyoqarashi qanday? Tasavvuf ta’limotining nazariy masalalaridan bo‘lmish «tavhid» tushunchasi Navoiy she’riyatida ancha chuqur ifodasini topgan. Uning komil e’tiqodiga ko‘ra, YAratuvchi tabiatga, borliqqa o‘z chiroyini, san’atini yoygandir. (Oybek, V. Zohidov, I. Sulton, M. Oripov, A. Qayumov, I. Haqqul, R. Vohidov asarlarini eslang). Bu – vahdati vujud, panteizm. Ammo, Navoiy vahdati mavjud, vahdati shuhud ta’limotlariga ham ba’zan g‘azallarida munosabat bildirib o‘tadi. Xususan, quyidagi baytda barcha maxluqot Yaratguchi vujudining in’ikosi, zarrasidir, degan fikr bor. Bu – vahdati vujud demakdir.
Zihe kamol ila kavkayn naqshig‘a naqqosh,
Mukavvanot vujudin vujuding aylab fosh.
Quyidagi baytda esa, Ibn Arabiy asoslab berganidek, butun koinot, tabiat Alloh taolodan paydo bo‘lgan, ammo mohiyat jihatidan YAratuvchi bilan bir emas. Bu vahdati mavjud ta’limoti:
Vujuding ayladi mavjud ulusnikim, bo‘lmas
Vujud zarrag‘a mavjud bo‘lmag‘uncha quyosh.
Navoiy she’riyatida tavhidning vahdati shuhud xususiyatiga ko‘proq e’tibor qaratadi. Vahdati shuhud – ruhoniy bir hol sifatida olamda mavjud har narsada Allohni mushohada etmoqdir. Ya’ni, Imom Rabboniy (q.s.) ta’limotiga ko‘ra, YAratguvchining zoti va ismi, sifatlari alohida borliqlardir. Koinot Haq taoloning o‘zi emas, balki sifatlarining tajalliysi (ko‘rinishi) va zuhuri (aks etishi) dan iboratdir. Forobiy ushbu in’ikosni «Substansiya va aksidensiya» deya ta’riflaydi: «Bilgilki, (olamda) substansiya va aksidensiya hamda substansiya aksidensiyani yaratuvchi marhamatli ijodkordan boshqa hech narsa yo‘qdir».
38 Ya’ni, YAratguvchi Haq – mutlaq borliq, yaratilmish olam esa, nisbiy borliqdir. Vahdati shuhud falsafasi qalban qilinadigan mushohada, zavq va hol vositasida erishiladigan ma’rifatdir. Parivash yuzini quyosh sifatida mushohada qilish ko‘ngul jununiga sabab bo‘ladi:
Qayu parig‘aki qilding yuzin quyosh, berding
Ko‘ngul jununi uchun anbarin hilol ila qosh.
Ammo, shoir biz o‘rganayotgan g‘azalda ta’kid etganidek, har qanday tariqatning asosi shariatdir. Kimki shariat hukmlariga tajovuz qilsa, dinsiz, xudosiz bo‘libdi, demakdir.
Mirzo Abdulqodir Bedilning bu sohadagi qarashlariga ko‘ra, insonda uch quvvat mujassam: jismoniy quvvat, aql-idrok quvvati va ruhiy quvvat. Tavhidga erishishda bu uch quvvat birday ishga solinmog‘i lozim. SHariat amallarini bekamu ko‘st bajarish, suluk talablarini chin ixlos bilan qadamba qadam bosib o‘tish, irfon davlatiga musharraf bo‘lish uchun zohidlik va qattiq tan riyozati me’yorida bo‘lishi lozimligi uqtiriladi. Ya’ni, mushohada qudrati tan quvvati bilan kuchliroq bo‘lishi mumkin:
Ruhi mutlaq ba arzi donishi fan,
Noz dorad hamon ba quvvati tan.
Quvvati tan salomati a’zost,
Ki havoro dar on tasarrufhost,
Dar salomat agar futur aftad,
Qudratash az kamol dur aftad. 39
(Mazmuni: tan quvvatida ruhi mutlaq ko‘rinadi. Tan quvvati tan salomatligidadir. Unda havo bor. Agar salomatlikka futur etsa, qudrat ham kamolga etmaydi).
G‘azal maqta’sida shoir o‘zining kamolot yo‘lida hamon yo‘lchi ekanligini ta’kidlaydi. Unga ko‘ra, «ey dunyo va jannatdan kechib yagona behamto do‘st vaslini topa olmagan tolib, bu dardingga bir dalil, isbot keltirmoqchi bo‘lsang, Navoiy holiga boq, u tasdiqlab beradi»:
Do‘st vaslin topmag‘an dunyovu uqbodin kechib,
Ushbu dardingg‘a Navoiy holin istishhod bil.
Bu g‘azal «yoshlik davri she’riyati» deb nomlangan devondan o‘rin olgan bo‘lsa-da, aslida shoirning o‘rta yoshlik davri ijodi mahsulidir. Chunki, Navoiy g‘azallarida ma’rifiy mavzu shoir hayotining turli davrlarida o‘sha davr mazmuni bilan hamohang ravishda namoyon bo‘ladi. CHunonchi, ma’rifat mavzusi yoshlik davrida an’anaga ergashish («Ilk devon» misolida), yigitlik davrida hayotsevar falsafiy mohiyat kasb etadi («Badoe’ ul-bidoya» misolida). O‘rta yoshlikda shoir sufiyaning nazariy masalalariga murojaat etib, ta’limiy-didaktik asarlarga mayl ko‘rsatadi. Bu hodisani uning tarje’band, tarkibband, soqiynoma va qit’a janrlarida yaratgan asarlari misolida ham ko‘rish mumkin. Qarilik lirikasiga taalluqli g‘azallarda esa mavzu-g‘oya ifodasi, tasvirlanmish va tasviriy imkoniyatlar turlicha bo‘lsa-da, pirovard natijada yakuniy fikr, xulosa bir ma’noda, ya’ni o‘zlikdan kechib, fanoga yuz tutish maqsadi ifodasi bilan intiho topadi.
Navoiyning hayot fasllari ma’nosidagi baytlarida «yigitlik» va «qarilik» iboralari ko‘proq uchraydi. Yoshlik va o‘rta yoshlik davrlariga ishora etuvchi fikrlar yoki iboralar qariyb uchramaydi. SHoir «Xazoyin ul-maoniy» devonlarini inson hayotining va yilning to‘rt fasliga o‘xshatib nomlagan bo‘lsa-da, lirikasini asosan ikki fasl – yigitlik va qarilikka ajratadi.
SHoirning keksalik davriga mansub, deb xulosa qilingan orifona g‘azallarda avvalgi devonlarning shu mazmundagi g‘azallarida ko‘rinmagan xususiyat – tasvir ob’ekti bo‘lmish Tangri taologa munojot, iltijo ohanglarining ustuvorligi ko‘zga tashlanadi.
Badiiy ifodaning vasf, ta’rif, tavsif usulida ijod etilgan hamdlar turkumi shoir keksalik lirikasida sharhi hol, mushohada tipidagi tasviriy usullar vositasida mazmunan kengayib boradi. Mamduh (madh etilayotgan zot) ga bevosita murojaat, o‘tinch, iltijoli fikrlar bayon etiladi. Quyidagi g‘azal Navoiyning yigitlikda ko‘tarinki ruh, yuksak stilda ijod etilgan vasf tipidagi, o‘rta yoshlikda biz ko‘rib o‘tgan g‘azal misolida ta’limiy-irfoniy ruhdagi g‘azallaridan farqli ravishda lirik qahramon – shoirning ichki kechinmalari, tushkun kayfiyati, shu bilan birga g‘oyaviy maqsadining pessimistik ruhdagi ifodasi bilan ajralib turadi. G‘azal munojotning tadrijiy ifodasiga asoslangan:
Yorab, o‘lg‘on chog‘da jonim jismi vayrondin judo,
Ul bo‘lib mundin judo, sen bo‘lmag‘il andin judo.
Chun judo bo‘lsam meni g‘amnok yo‘qu boridin,
Ne g‘amim sen bo‘lmasang men zori hayrondin judo.
Naqdi jon chiqqanda iymon gavharin ko‘nglumg‘a sol,
Aylagil jondin judo, lek etma iymondin judo.
Xonumondin oyirib qilg‘onda zindon ichra hibs,
Qilma lutfung men aloxonu alomondin judo.
Hashr g‘avg‘osi aro osiylig‘img‘a rahm qil,
Lutf ila ilgim tutub, qil ahli isyondin judo.
Garchi o‘ldum kofiri ishq ahli islom ichra qot,
Ul zamonkim bo‘lg‘usi kofir musulmondin judo.
Elga maxlas istasang etti tamug‘ni ayla kul,
Aylabon bir sho‘‘la bu ohi duraxshondin judo.
Jannat istab aylaganlarni ibodat, qilmag‘il
Kavsaru to‘biyu qasru huru rizvondin judo.
Borchadin ayru Navoiyg‘a qilib vasling nasib,
Qilmag‘il, yo rab, ani mundin, muni andin judo.
Avvalgi g‘azalda Navoiymufassir olim va tasavvuf piri bo‘lib, ilm yoyuvchi sifatida namoyon bo‘lgan bo‘lsa, bu g‘azalda biz uni oddiy mo‘min qiyofasida tasavvur etamiz.
Alisher Navoiyning har bir g‘azali chuqur ma’nolar xazinasidir. Biz bu xazinaning bir kichik nuktasiga e’tibor qaratdik. Ammo, shuni ham to‘liq tushundik, deya olmaymiz. Bu haqda uning o‘zi ham ta’kidlab, «mening nuktalarim juda nozikdir, ulardagi ramziy ma’nolardan bir zarrasini izhor etish uchun meni tushunadigan bir kishi bo‘lsa edi, koshki», - deya umid qiladi:
Nukta nozuk bo‘ldi asru bo‘lg‘ay erdi, koshki
SHammae bu ramzdin zohir etarg‘a mahrame...
Har jihatdan etuk shaxsni tarbiyalab voyaga etkazish masalasi islom dini tashviq etgan asosiy g‘oyalardan biri bo‘lib, u kishilik jamiyati tarixida faqat shu dinda o‘zining mukammal echimini topdi. Chunki, islom dini o‘ziga e’tiqod qilgan barcha mo‘min-musulmonlarni yaxshi xulqli, ilmli bo‘lishga, insondagi barcha oliy fazilatlarga ega bo‘lishga da’vat etadi.
Alisher Navoiy ijodining olamshumul ahamiyatini ta’minlovchi asosiy omillardan biri uning islom ma’naviy xazinasidan bahramandligi, tasavvuf diniy-ma’rifiy dunyoqarashiga qiziqqanligi, so‘fiylarga mansubligi edi. Turk islom ulamolaridan Mehmet So‘ymenning yozishicha: «Islom dini yolg‘iz bir qavmning, bir millatning dini bo‘lmasdan, u butun insonlarning dinidur. Shuningdek, u eng so‘nggi dindir, u aql, bilim va ahloq dinidir, u tinchlik va tartib-intizom dinidir. Ishonch asosida yashash dinidir».40
Islomning mohiyatan insonsevar, komil inson va komil insoniy jamiyat tarbiyasiga xizmat qiluvchi ilm ekanligi uchun ham Alisher Navoiy o‘zining barcha falsafiy-ma’rifiy qiziqishlari kalitini undan izladi. Diniy mutaassiblardan farqli o‘laroq, Navoiy tasavvufiy dunyoqarashning zaminini tashkil etuvchi omillardan biri sifatida vujuduyun (panteizm) ta’limotida ta’kidlanganidek, Allohning husni-jamoli, kuch-qudrati va hikmati biz ko‘rib, idrok etayotgan olamda yoyilgandir, deb tushunadi. Demak, Navoiy qarashlariga ko‘ra, inson astoydil harakat qilsa, Allohga shu dunyoning o‘zida ham eta oladi. Buning uchun u ko‘ngli va tilini bir qilmog‘i, faqat poklikka, yaxshilikka intilmog‘i lozim.
Ma’lumki, Alisher Navoiyning lirik va epik ijodidagi hamd va na’tlarda asarning diniy libosi yaqqol namoyon bo‘lib tursa, uning nasriy asarlarida bu narsa o‘zgacha bir me’yorda aks etadi. Ulug‘ mutafakkirning ma’rifiy mazmundagi nasriy asarlari zaminida ham islom ilmi targ‘ib etgan hikmatlar va ular borasidagi shoirning mushohadalari yotadi.
Alisher Navoiy insoniyatni ma’rifatlantiruvchi faol san’at turlaridan bo‘lmish adabiyotning cheksiz imkoniyatlaridan foydalanib o‘zining lirik, epik va nasriy-ma’rifiy asarlarida bu insonparvar din asoslarini, aqidalarini go‘zal badiiy libosda o‘quvchisiga etkazib beradi.
Shoirning pokiza diniy-islomiy e’tiqodi haqida uning hayotlik chog‘idayoq yaratilgan holotda, zamondoshlari xotiralarida muhim fikrlar bor.
O‘rta asrlar islom olamida keng yoyilgan tasavvufning naqshbandiya sulukiga kirgan, bu tariqatning mashhur namoyandalaridan Shayxul-islom Abdurahmon Jomiyga o‘zining “Tuhfat ul-afkor” qasidasi vositasi bilan qo‘l berib (1476 yil), fotiha olgan Hazrat islom dinining otashin targ‘ibotchisi va himoyachisi edilar. Ulug‘ shoirning islom jonkuyari sifatidagi baland mavqe’lariga shahodat beruvchi qiziqarli ma’lumotlardan biri shuki, XV asr Xurosonining ko‘zga ko‘ringan allomalaridan, axloqshunos olim sifatida butun dunyoga mashhur mutafakkir Husayn Voiz Koshifiy Navoiy da’vati bilan Qur’oni karimga sharh bitishga kirishadi va “Mavohibi oliya” nomli sermashaqqat mehnati mahsulini Hazratning muborak nomlariga bag‘ishlaydi. Ulug‘ Hazrat o‘zining ijtimoiy-siyosiy va ilmiy-ijodiy faoliyatida davrning etuk islomshunos olimi sifatida gavdalanadiki, bu narsa ul zoti oliyni o‘z zamonasining «Nizomiddin»i (dinning tartib-qoidalarini mukammal bilguvchi va din arkonlarining buzilishiga yo‘l qo‘ymay kuzatib boruvchi) martabasiga ko‘taradi.