Файл: Ozbekiston respublikasi oliy va orta maxsus talim vazirligi.doc

Alisher Navoiy “Farhod va SHirin” dostonining Sulton Husayn Mirzo farzandlaridan biri shahzoda SHoh G‘arib Mirzoga bag‘ishlangan 53-faslida shunday yozadi:
… Guzar qil har necha ilm o‘lsa hosil,

Chu din ilmig‘a etsang ayla manzil.

Shah uldurkim, shiori ilmi dindur,

Nedinkim ilmi din ilmul-yaqindur.

Ulum ichra o‘qusang yuz tuman fasl,

Tamomi far’u, din ilmi erur asl.

Bu din ilmiki xomam qildi tahrir,

Erur fiqhu, hadisu, so‘ngra tafsir…
Bu satrlar ulug‘ Hazratning chuqur so‘fiyona dunyoqarashi va shu asosda o‘tkazgan turmush tarziga ishora etadi.

Hazrat Alisher Navoiy dunyoqarashi o‘zining chuqur ilmiy, falsafiy va nazariy asoslariga ega bo‘lgan. Melodiy VIII asrlardan boshlab islom dini kirib borgan barcha SHarq mamlakatlarida tasavvuf diniy-falsafiy ta’limoti ham inson tafakkuri va jamiyat taraqqiyot bosqichlariga bog‘liq holda turli suluklar shaklida rivojlangan, jamiyatlar ijtimoiy, siyosiy hayotiga, ilm-fan taraqqiyotiga ta’sirini ko‘rsatgan.

Hazrat Navoiy dahosining beqiyos qudrati ham ul zoti oliyning aynan shu insonparvar ta’limotga daxldor ekanliklarida yaqqol namoyon bo‘ladi.

Alisher Navoiy davriga kelib naqshbandiya tariqati o‘zining hayotiyligi, inson va jamiyat ehtiyojlariga mosligi bilan taraqqiyparvar ahamiyat kasb etadi va shoir bu ta’limotni chuqur o‘zlashtirgach, o‘z ijodida uni ijtimoiy hayot talablariga yaqinlashtirishga harakat qildi.

Navoiy so‘fiy Shayxlarga bag‘ishlangan, “Nasoyim ul-muhabbat min shamoyim ul-futuvvat” asarida ko‘p mashhur so‘fiylar suhbatiga musharraf bo‘lib, ularning duolarini olganliklarini yozadi: “… Bu haqirni farzandlik lafzi bila sarafroz qilib, xayr duosi ko‘p etib, boramda fotihalar o‘qib erdilar”; “… Bu haqir bir-ikki qatla suhbatig‘a ul mutabarrak manzilda musharraf bo‘ldi”; “… Va bu haqirni farzandlikka maxsus qilur erdi” kabi va h.k.

Navoiyning qarashlariga ko‘ra, inson o‘zining barcha jismoniy ehtiyojlarini qondirishi bilan mukammal baxtga erisha olmaydi. Chunki, bunday ehtiyojlar cheksizdir. Inson vujudi faqat jismoniy olamdangina iborat bo‘lib qolmay, balki unda ma’naviy, ruhiy olam ham mavjuddirki, bu uni tabiatdagi boshqa jonzotlardan yuksaltirib turadi. Inson uchun haqiqiy baxt manbai ham ana shu ruhiy olamdir. Ruhni tarbiyalab kamolga etkazish orqali inson vujudining chirkin talablaridan, uni o‘rgimchak iplaridek chirmab olgan nafsi ammora (yomon nafs)lardan xalos bo‘ladi. Demak, u faqat dunyoviy orzu-havaslar payida bo‘lmay, balki oliy insoniy fazilatlar egasi bo‘lish uchun ham jon kuydiradi. Ma’naviy qoniqish tuyg‘usi, ruhiy xotirjamlik esa, avvalo, musulmonning, so‘ngra tariqat yo‘liga kirgan solikning xislatlaridandir.

Hazrat Navoiy mansub bo‘lgan naqishbandiylik tariqatining hayotsevar ta’limotiga ko‘ra, inson butunlay moddiy dunyo talablaridan voz kechib, o‘zini yolg‘izlikka, uzlatga mahkum etishi ham nojoizdir. U Alloh insonlarga halol ne’mat qilib bergan dunyoning barcha noz-ne’matlaridan oqilona foydalanish barobarida o‘zining ma’naviy dunyosini boyitish uchun ham tinmay sa’y qilmog‘i kerak. Bu ta’limotning “Dil ba yoru dast ba kor”, degan shiori zamirida ana shu mazmun yotadi.

Inson kamoloti muammosini keng va teran ishlagan Bahovaddin Naqshbandiy ta’mani, mol-dunyoga ruju qo‘yishni, yovuzlikni qoralab, halol kun kechirishni targ‘ib qilgan. O‘zi beminnat, yolg‘iz Tangri marhamati, umidi bilan ozod yashashning yorqin namunasini ko‘rsatgan.

Bu ulug‘ avliyoning shu ma’nodagi fikrlari xalq orasida keng yoyilib ketgan:
Menda na mafrash bor va na mafrashkash,

Va na g‘ulomoni turki tarkashkash.

Har oqshom kahdonda bechora itdek,

Uxlarman, dumimga qo‘yib g‘arib bosh.
Yoki: Na bisotim na molim bor,

Na bir tirkash g‘ulomim bor.

Butun tun misli sak yanglig‘.

Ko‘zimda xush xobim bor.
Ijtimoiy hayotdan uzilishni, tarkidunyochilikni xush ko‘rmagan Bahovaddin Naqshbandiyning asosiy shiori: “Yolg‘izlik – anjuman bilan, sayohat – vatan bilan, zohirda – xalq bilan, botinda – Haq bilan”, degan mazmunda bo‘lgan.

Bu ta’limot o‘zining ana shunday bashariy, barcha davrlar uchun o‘lmas jihatlari bilan hazrat Navoiy tabiatlariga, g‘oyaviy intilishlariga mos kelar edi.

Alisher Navoiy ma’rifiy nasri ham u zoti oliyning boshqa janrlarda bitilgan asarlari kabi ibtidosidan intihosigacha islom ma’naviy tafakkuri, naqshbandiylik tariqati g‘oyalari bilan sug‘orilgan. Bu esa, o‘rta asr sharq ma’naviy tafakkuri buloqlari, adabiyoti an’analari masalalari bilan bevosita bog‘liqdir.

---

Alisher Navoiy zamondoshlari kabi adolatni, halollikni, yuksak ahloqni himoya qiladi va o‘zining “Mahbub ul-qulub”, “Nasoyim ul-muhabbat”, “Tarixi anbiyo va hukamo”, “Munojot” kabi nasriy-ma’rifiy asarlarida shaxsning komil inson sifatida shakllanishi uchun qay tarzda to‘g‘ri fikr yuritishi, nimalardan o‘zini tiyishi va qanday insoniy fazilatlarga intilishi kerakligini yuksak badiiy mahorat bilan tasvirlab beradi. Aziz avliyolar vasfi bitilgan “Nasoyim ul-muhabbat” asarida islom dini targ‘ib etgan barcha oliy insoniy sifatlar – poklik, sadoqat, sahovat, hilm, shafqat, muovanat (odamlarning bir-birlariga yordam bermakliklari) bashoshat (ochiq yuzlilik), tavozu (kichik ko‘ngillik, manmanlikdan yiroqlik), sobirlik, vatanparvarlik, mustahkam imon, e’tiqod egasi bo‘lmoqlik kabi sifatlar vasf etiladi. CHunonchi, mazkur asarda axloq-odob bobida eng oliy maqomlarga erishgan Shayxlar hayotidan ibratli hikoyalar keltiriladi. Hazrat ta’kidlaganlaridek, bu toifa ahli (ya’ni so‘fiy Shayxlar) shariat yuzidan tariqat odobini mahkam tutadilar. U qanday odob ekan? Hazrat Navoiy yozadilar: “Ul adabdurki; yaxshi va yamonga va ulug‘ va kichikka bajo keltirurlar. Andoqqi, barcha xaloyiqdan o‘zlarin kichik va kamroq tutarlar va barchag‘a xizmat huzurida bo‘lurlar. Hattoki o‘z farzandlarig‘a va xodim va mamluklarig‘aki, har necha alardin beqoidalig‘ ko‘rsalar, xushunat bila alarga so‘z demaslar, balki nasihatni yumshoq va chuchuk til bila qilurlar, hattoki o‘g‘rig‘acha”. Shundan so‘ng, Navoiy bir hikoyat keltiradi. Bu voqeiy hikoyat chuqur ma’rifiy ahamiyatga ega bo‘lganligi sababli, uni to‘liq keltiramiz.

“Manquldurki, hazrati Xoja Abul Vafoi Xorazmiy… bir ravzan yorug‘lig‘ida o‘lturub, mutoala qilurlar ermish. Bir o‘g‘ri angdib, ularning dastorlarin sirmobdur. Alar o‘zlari tarafidin tutubdurlar va o‘g‘ri iztirob bila tortar ermish, der ermishlarki, hey, valloh, eski va yirtiqdur. Sizning hech ishingizga yaramas. Bu so‘zni mukarrar qilibturlar. O‘g‘riga asar qilmay tortar ermish. Xoja ojiz bo‘lg‘ondin so‘ngra dastorni qo‘ya borib, dermishlarki, sizga har necha ayttuk, inonmadingiz, ochqaningizda ko‘rgunguzdur. O‘g‘ri nariroq borg‘ach, ochib ko‘rsa, Xoja degondek, bag‘oyat eski va pora ko‘rib, tashlabdur. Xoja bilibki, ko‘rgach tashlag‘usidur, keyinicha borib dastorni olmishlar va boshlarig‘a chirmarda o‘z-o‘zlari bila der ermishlarki, har necha ayttuqki yaramas, inonmaslar, o‘zlari ko‘rmaguncha tashlamadilar”.

Hazrat Navoiy “Mahbubul-qulub”da ham “Odobli inson barcha xalqlar uchun yoqimlidir. U mansabdor kishilardan go‘zalroq va badavlat odamlardan hurmatliroqdir. Odob kishilar tarafidan qilinishi mumkin bo‘lgan hurmatsizlik eshigini bekitadi va odamni hazil-mazahdan, kamsitishdan saqlaydi”, deya ta’lim beradilar va odob har bir insonda bo‘lishi shart, deb hisoblaydilar.

Qur’oni karimda musulmonning musulmonligi uning rangidan bilinadi, degan ma’nodagi oyat bor. Tafsirchi ulamolarning yozishlaricha, “Musulmonning rangi”, deganda uning axloq-odobi tushunilar ekan. Ya’ni, islomni qabul qilgan kishi boshqa insonlardan avvalo o‘zining halim xulqi, komil axloqi bilan ajralib turishi zarur ekan.

Odob-axloq borasidagi oyatlar musulmonlarning muqaddas ilohiy kitobida juda ko‘plab keltiriladi. Jumladan, Qur’oni karimning 25-chi “Furqon” surasi, 63-oyati karimasida “Rahmonning (suyukli) bandalari erda tavoze bilan yuradigan, johil kimsalar (bema’ni) xitoblar qilgan vaqtida ham “omon bo‘linglar”, deb javob qiladigan kishilardir”, deyilgan⁴¹ yoki, 41- “Fussilat” surasining 34-oyati karimasida bayon qilinishicha: “YAxshilik bilan yomonlik barobar bo‘lmas. Siz (har qanday yomonlikni) eng go‘zal so‘zlar bilan daf’ qiling. (Shunda) banogoh siz bilan o‘rtalaringizda adovat bo‘lgan kimsa qaynoq-sodiq do‘st kabi bo‘lub qolur.”⁴² va b. O‘rta Osiyoda axloqiy tafakkur taraqqiyotining Navoiygacha bo‘lgan namoyandalaridan bo‘lmish Abu Nasr Forobiy o‘zining “Fozil shahar ahllarining sifatlari” risolasida yaxshilikni qo‘lga kiritish har bir insonning donoligiga, aqllilik darajasiga bog‘liqdir, deydi. Forobiyning bu fikrlari hazrat Navoiy fikrlariga hamohangdir. Hazrat “Mahbub ul-qulub”ning mana shu kabi oliy insoniy fazilatlarga bag‘ishlangan bo‘limlaridagi bir qator “Tanbeh”larda ibratli fikrlar bayon qiladiki, bu fikrlar hozirgi zamonda maqollarga aylanib ketgan. CHunonchi: “Mazlumga yaxshilik ko‘rsat, toki zolimdan tinchlik ko‘rgaysen”; “Aqlli dushmanlashishdan qochar va kelishish uchun uyg‘unlik eshigini ochar”. YOki: “Adabdan muhabbatga bezak va pardoz etadi, adab tarkidan do‘stlikning ravnaq va bahoi ketadi”; “Adab va tavozu do‘stlik ko‘zgusini yarqiratadi, ikki tomondan yorug‘lik etkazadi”.

---

Ulug‘ adibning “Mahbub ul-qulub” asari mumtoz adabiyotning go‘zal saj’ san’atida bitilgan. Bu mumtoz san’atning jozibasi shundaki, asar nasrda yozilishidan qat’iy nazar, unda barcha badiiy san’at vositalari o‘z aksini topadi. Badiiy san’atlardan vazn, qofiya va “ilmi bade’” me’yorida namoyon bo‘ladi:

“Har kimki so‘zi yolg‘on, yolg‘oni zohir bo‘lg‘och - uyolg‘on”.

“Yolg‘on afsonalarda uyqu keltiruvchi, yolg‘onchi uyquda takallum surguvchi” satrlarida “yolg‘on” va “yolg‘onchi”, “uyqu” va “uyquda”so‘zlari vositasida tajnis va ruju san’atining hosil qilinishi ham fikrni go‘zal shaklda o‘quvchiga etkazish uchungina emas. Bunda ham chuqur ma’rifiy ma’no bor. Ma’lumki, kishining uyqusida gapirgan gaplariga hech kim ishonmaydi, balki bu hol bemorlik alomati deb tushuniladi. Demak, sog‘lom, jiddiy kishi hech qachon yolg‘on so‘zlamaydi. YOlg‘on so‘zni esa munofiq gapiradi. Munofiq kim? Munofiq – tili bir, dili boshqa, faqat foniy dunyo havasini ko‘zlagan, boqiy dunyodan bexabar, muqaddas Ilohiy kitoblardan, hadisi shariflardan hech narsa uqmagan, qalb ko‘zi ko‘r bir maxluq.

Demak, yolg‘on so‘zlovchi zohir ko‘zi ochiq bo‘lsa ham, botinan uyquda yotgan g‘ofildir.

Asardagi fikrlar ma’no va mazmun jihatidan bir-biriga bog‘liq bo‘lib, mantiqan bir-birini to‘ldiradi va aytmoqchi bo‘lingan fikr mazmunini chuqurlashtiradi: “YOlg‘on aytuvchi g‘aflatdadur”,- deb xulosa qiladi ulug‘ adib.

Alisher Navoiy koziblik, munofiqlik kabi illatlarning ijtimoiy hayotda ham naqadar mudhish oqibatlarga sabab bo‘lishini ifodalab, keskin qoralaydi. Qur’oni karimdagi yolg‘onchi, munofiqlar haqidagi oyatlar, hazrati Muhammad alayhissalomning “Kozib - mening ummatimdan emas” kabi hadislarida ifodalangan fikrlar Alisher Navoiyning badiiyasarlarida go‘zal tashbehlar, mubolag‘alar, betakror lavhalar vositasida aks etadi.

“Nasoyim ul-muhabbat”da koziblikdan qo‘rqqan bir Shayx haqida hikoya keltiriladi.

Shayx Ro‘zbehon Baqliy Makkada yashardi va ko‘nglida Alloh ishqi muqarrar edi. Nogoh bir mug‘anniya muhabbatiga mubtalo bo‘ldi va bu eldan maxfiy edi. Shayx Allohdan o‘zgaga muhabbat qo‘yganini eldan pinhon tutishni istamaydi. U “Haram mashoyixi qoshig‘a bordi va xirqani boshidan tortib alar qoshig‘a tashladi va dedikim, tilamasmenki, o‘z holimda kozib bo‘lg‘aymen va mug‘anniya mulozamatini lozim tutdi va chun Shayxning ishqu, holu muhabbatini mug‘anniya bildi, mutaassir bo‘lib bildiki, avliyo akobiridin, Shayx ilayida tavba qildi va mulozim bo‘ldi va Shayxning ul tug‘yoni muhabbati taskin topdi va mashoyix majlisiga borib, xirqasin olib yana egniga soldi…

Abu Iso Termiziyning “Sahihi Termiziy” kitobida keltirilishicha, Rasululloh salollohu alayhi vasallam ummatlariga nasihat qilib shunday degan ekanlar: “Rostgo‘ylikni mahkam ushlang, chunki rostgo‘ylik ezgulikka olib boradi, ezgulik esa jannatga olib boradi. Kishi rost so‘zlab va rostni qidirib yursa, Alloh huzurida siddiqlardan deb yoziladi.”… YAna bir hadisda :”Agar banda yolg‘on so‘zlasa, uning badbo‘y hididan farishtalar bir mil masofaga qochadi”, deyilgan.

Hazrati Rasululloh (s.a.v)ning o‘zlari u kishining sahobalari va ahli ayollarining guvohlik berishicha, xulqda eng yaxshi inson bo‘lganlar. Imom al-Buxoriyning “SHamoyili Nabaviya” (“Payg‘ambar (s.a.v)ning shakl va sifatlari) asarlarida bu haqda juda ko‘p sahih (ishonchli) ma’lumotlar berilgan. Rostgo‘y, ishonchli, va’dasiga vafoli bo‘lganliklari sabablari Payg‘ambar alayissalomning nomlaridan biri Amin (ishonchli) bo‘lgan.

Islom ma’naviyatining eng zaruriy oliy sifatlaridan bo‘lmish vafo va hayo zikrida Alisher Navoiy nasriyotida go‘zal tashbehlarga boy boblar, hikoyalar, hayotiy voqeiy misollar keng o‘rinni egallaydi. “Vafo shunday seviklidirki, yaratilishi pok, pok ko‘ngildan boshqaga ulfatchiligi yo‘q. Shunday istakdirki, zoti pokiza, pokiza tabiatlidan boshqaga mayl va rag‘bati yo‘q”, - deb yozadi shoir “Mahbub ul-qulub” da.

“Nasoyim ul-muhabbat”ning Abu Homid Do‘ston nomli so‘fiy Shayxga bag‘ishlangan bo‘limida bu avliyoning va’daga vafo bobida barcha zamonlar va turli ellar uchun namuna bo‘lgulik fazilati bir hayotiy voqea misolida vasf etiladi: Bir kun bir rafiq bila bir yo‘lda borur erdi. Rafiq aytdi: Sen munda tur. Mening bu yaqinda juzviy ishim bor. Kelurmen. Bordi va kelmadi. Ul hamul erda turdi. Kecha azim qor yog‘di. Tonglasi keldi. Ko‘rdikim, ul qor ostida tebranadur. Qorni oritti va dedi: Sen hanuz mundasen? Ul dediki, sen demadingmuki, tur, men kelurmen. Do‘stlar do‘stlar vafosin asrag‘aylar.

---

Navoiy vafoni durri saminga qiyos qiladi, uni insoniyat tojining ziynati va otashin gavharidirki, odamiylik boshiga tojdir, deydi.

“Mahbub ul-qulub”da vafo va hayo vasfidagi fikrlarning badiiy barkamol ifodasi o‘quvchi hissiyotiga kuchli ta’sir qilib,uni mushohadaga chorlaydi. Vafo va hayo so‘zlarining ketma-ket kelib, bir necha bor takrorlanishi misralarga ravonlik, o‘ziga xos ohang bag‘ishlaydi.

“Vafoga hayo bila payvastalik, andoqki, hayoga vafo bila vobastalik”, ya’ni, vafoga hayo bilan payvandlik – xuddi hayoga vafo bog‘langani kabidir.

E’tibor qilinsa, gapning boshida avval “vafo”, keyin “hayo” so‘zi kelib, ikkinchi yarmida bu so‘zlar o‘rin almashadi, ya’ni, “hayo” so‘zi oldin, “vafo” esa keyin keladi. Yoki “Vafosizda hayo yo‘q, hayosizda vafo yo‘q” jumlasida ham “vafo” va “hayo” so‘zlari xuddi shunday tartibda ifoda etiladi. So‘zlar tartibining bunday tarzda o‘zgartirilishi o‘rta asr she’rshunosligida tardi aks san’ati sifatida tilga olinadi. Bu san’at aytilmoqchi bo‘lgan fikrni bo‘rttirishga, ikkinchi tomondan uni shaklan sayqallash uchun ham xizmat qiladi. Ikkinchi misoldagi “yo‘q” so‘zining ikki qayta takrorlanishi ham takror san’atini maydonga keltirib, fikrning ravon ifodasini, o‘ziga xos musiqiyligini, vazn va qofiyalar mukammalligini ta’minlaydi.

Bu san’atlar vositasida ulug‘ shoir fikrini ixcham shaklda, har bir so‘zga bir necha bor urg‘u berib, kuyunchaklik bilan o‘quvchi diliga jo qiladi, bir jumla bilan bir necha savolga javob beradi va chuqur mantiqiy xulosa chiqaradi: Bu ikki fazilatdan mahrum zot kim? - Iymonsiz!

Iymonsiz kimsa kim? –Vafosiz va hayosiz!

Demak, iymonsiz kishi faqat Alloh tomonidan yaratilgan bir jonzotdir, undan odamiylik kutish befoyda.

Aynan shu tarzda buyuk matafakkir islom arkonlarini o‘z jamiyatiga keng targ‘ib qiladi. Zero, musulmonning asosiy fazilati uning iymoni butligida ko‘rinadi. Nomusulmon, ya’ni iymoni yo‘q, bediyonat zotning intilguchi maqomi yo‘q, biror manzili noma’lum. Bu esa insonlik jamiyati uchun eng qo‘rqinchli ofatdir. Navoiy o‘zining “nasriy she’r” ham atalmish ma’rifiy-axloqiy ruhdagi nasriy asari “Munojot»da bunday noasl, bediyonat xalq suhbatidan yiroq qilishni Allohdan iltijo qiladi: “Iloho! Beasllar mazallatidan (xor-zorligidan) asra va bediyonatlar suhbatidan asra…”

O‘rta asr nasrining ajoyib namunasi bo‘lmish badiiy barkamol bu asarda hazrat Navoiy ma’rifiy dunyoqarashi o‘zining eng daqiq va mukammal ifodasini topgan. Asardagi tasavvufiyruh hukmron bo‘lgan qator iltijolardaulug‘ shoir islom dinida makruh sanalgan barcha illatlardan xalosetishni Allohdan o‘tinadi:

“Iloho! Bedavo dardga alil (giriftor) qilma va bemuruvvat nomardga zalil(past-muhtoj) qilma”. Bemuruvvat kishini ulug‘ shoir “nomard” deb ataydi. Javonmardlik(saxiy, mard) va futuvvat (oliyjanoblik, saxovat) esa sufiylar qo‘lga kiritmog‘i lozim bo‘lgan yaxshi darajalardan sanaladi.

Mardlik va saxovat bobida so‘z borganda shuni ta’kidlash joizki, O‘rta Osiyoda yashagan barcha olimlar – Forobiy, Beruniy, Ahmad Yassaviy, Abdurahmon Jomiy qatori Alisher Navoiy ham saxovatlilikning yaqqol timsoli bo‘lgan, o‘z davrining “Hotami Toyiyi” sifatida nom qozongan. Hazratning karam va muruvvat bobida nom chiqargan zamondoshi Husayn Voiz Koshifiy saxiylik haqida maxsus kitob “Risolai Hotamia”ni bitadi va “Axloqi Muhsiniy” nomli asarining o‘n ikkinchi – “Balandhimmatlilik” va yigirma birinchi – “Jud (saxiylik) va saxovat va ehson bayoni” boblarida saxiylikka yanada kengroq to‘xtaladi. Olim risolalarida oliyhimmatlilikni podshohlikka tenglashtiradi. Mashhur ilohiyotchi olimning karam va muruvvat, javonmardlik va futuvvat kabi masalalarni ta’liq qilib asarlar yozishi islom olamida katta ahamiyatga egadir. Zero, islom dinining muqaddas kitobi bo‘lmish Qur’oni karim xayru ehson xususida chuqur ta’lim va ko‘rsatmalar beradi. Ma’lumki, saxiy va muruvvatli bo‘lishlik musulmonga xos fazilatlardan sanaladi. Lekin, ehsonni qay tarzda va kimlarga qilmoq kerak? Muqaddas Ilohiy kitobning «Baqara» surasi, 257-oyati karimasida bu haqda shunday deyilgan: «Ey mo‘minlar, kasb qilib topgan narsalaringizning halol-pokizalaridan va Biz sizlar uchun erdan chiqargan narsalardan infoq-ehson qilingiz! Ehson qilish uchun ulardan o‘zingiz faqat ko‘z yumib turib oladigan – past, nopoklarini tanlamangiz! Va bilingizki, albatta, Alloh behojat va hamdu-sanoga loyiq zotdir».

---

⁴³

Qur’oni karimdagi bunday ilohiy ko‘rsatmalar Alisher Navoiy ijodining javharini tashkil etadi va bu yakdillik va uyg‘unlik uning barcha asarlarida etuk badiiy mahorat bilan aks etadi. «Bitta o‘tmakni (nonni) ikki bo‘lib, yarmin bir ochg‘a berganni sahiy de; o‘zi emay barini muhtojg‘a berganni axiy (do‘st) de», deb yozadilar hazrat «Mahbub ul-qulub»da.

Saxovat va himmat bobida, karam va futuvvat tariqida qalam tebratar ekanlar, bu oliy insoniy hislatlar naqadar baland maqomli, go‘zal va xush bo‘lsa, Hazrat ular ta’rifida shu qadar xush va go‘zal tashbihlar, mubolag‘alar qiladilar: «Saxosiz kishi birla gavharsiz sadafning bir hukmi bor. Dursiz sadaf bila o‘lib qurug‘on kashafg‘a (toshbaqa) ne e’tibor… Saxiy bulutdur – ishi xirman, balki maxzan bermak, baxil mo‘rdur – da’bi xo‘sha, balki dona termak (baxil chumolidir – odati don va mashoq termoq).”

Xayru saxovat bobida «Nasoyim ul-muhabbat»da ibratli hikoyatlar ko‘p keltiriladi. Jumladan, Abdurrahim Istaxariyga bag‘ishlangan bo‘limda shunday voqeiy hikoya zikr etilgan: Anga otasidin yigirma ming diram meros qoldi. Ammo el zimmasida erdi va o‘n mingni elga kechdi va mingni oldi. Kecha tong otquncha ul vajh ani gohi savdo xayolig‘a, gohi ziroat xayolig‘a parishon qilib erdikim, sahar qo‘pub ul vajhlarni ovuch-ovuch qo‘shnilar uyiga sochdi. Kunduzul elga xayol bo‘ldikim, go‘yo yormoq yog‘ibdur. Ul to‘brani silkti, yarim diram qolib erdi, tushti, ashobiga dedikim: ishorat sizgakim, non va boqlo bo‘ldi. El dedilar: “Bu devonani ko‘rung, o‘n ming diramni sochib, yarim diram uchun shodlik qilur.”

Qur’oni karimda takror-takror eslatilgan, payg‘ambar Muhammad alayhissalomning hadislarida “O‘zing sevgan narsangdan ehson qil”, deya ta’kidlangan ilohiy ko‘rsatmalar Hazrat Alisher Navoiy nasriy ijodida ana shu tarzda namoyon bo‘ladi, ma’rifat istovchilarga tortiq etiladi, targ‘ib qilinadi. “Aslini olganda futuvvat – jo‘mardlik va saxiylik SHarq xalqlari orasida qadimdan sharaflanib kelingan xislat. Tasavvuf uni meros sifatida qabul qilib, umuminsoniy axloq darajasiga ko‘tardi, futuvvat va saxovatni rahm-shafqat, hayo (tasavvuf ahli “hayo” deganda vijdon, nomusni ham anglaganlar),karam, tavozu’, sadoqat, vafo kabi tushunchalar bilan qo‘shib, darveshning yagona axloq majmuini ishlab chiqdi. Shu xislatlarni o‘zida jamlagan kishi axloqini sufiylar “axloqi mahmuda” (maqtalgan axloq) deb, buning aksi o‘laroq manmanlik, hirsu havasga berilish, zolimlik, nodonlik, lazzatparastlik kabi yomon xulqu xo‘yni umumiy nom bilan “axloqi mazmuma” (mazammat qilingan axloq), deb yuritganlar. Zero, tariqat ahli “fano” deganda ham jismoniy o‘limni emas, balki xuddi shu “axloqi mazmuma”dan qutulishni nazarda tutadilar, chunki bunday axloq nafs tufayli shakllanadi va insonning ma’naviy kamolotiga halaqit beradi.”⁴⁴

Asarda botini munavvar, poksiyrat va poktiynat sufiy Shayxlarning sobirlik, hilm, vatanparvarlik bobidagi ibratli holatlari madh etiladi. CHunonchi, mashhur xorazmlik avliyolardan Shayx Najmiddin Kubro mo‘g‘ul bosqinchilariga qarshi jangga kiribdilar va tengsiz olishuvda shahid bo‘libdilar. Jon taslim qilayotgan chog‘larida bir kofirning bayrog‘ini tutgan ekanlar. Dushmanlardan o‘n kishi harakat qilsalar ham ul zoti mukarramning qo‘llaridan bayroq parchasini ayira olmabdilar, noiloj qolgan kofirlar u parchani kesib olib ketibdilar.

Hazrat Nizomiddin Amir Alisher Navoiy o‘zining nasriy-ma’rifiy asarlarida maroqli hikoyatlar, betakror timsollar, rangdor badiiy lavhalar orqali ifodalagan islomiy madaniyat va ma’rifat unsurlarini tadqiq etish ulug‘ shoirning diniy dunyoqarashini, uning sufiylik qarashlarini ilmiy yoritishga xizmat qiladi.

Muqaddas Ilohiy kitobdagi insonparvarlik va inson qadr-qimmatini ulug‘lash, poklik va ezgu insoniy fazilatlarning sharaflanishi Alisher Navoiy ijodi uchun ilhom manbai bo‘lganligi ma’lum. Shu sababdan, ulug‘ mutafakkir yaratgan barcha nazmiy va nasriy asarlar bevosita ilohiyotga aloqador asarlardir. Bu fikrni Hazratning beistisno barcha asarlarida hamd va na’tlarga keng o‘rin berilishi ham tasdiqlaydi. Ulug‘ mutafakkirning barcha nazmiy va nasriy badiiy yaratmalaridagi an’anaviy boblar – hamd va na’tlarni tahlil qilib o‘rganish esa shoir shaxsini, uning ma’rifiy qarashlarini, orzu-istaklari va g‘oyaviy intilishlarini xolis o‘rganish masalasini o‘rtaga qo‘yadi. Zero, taniqli navoiyshunos olim R. Vohidov ta’kidlaganidek: “Alisher Navoiy va ilohiyot egizak tushunchalar, ularni ayrim-ayrim talqin qilish gunohdir”.

---