Файл: Ozbekiston respublikasi oliy va orta maxsus talim vazirligi.doc
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 02.12.2023
Просмотров: 708
Скачиваний: 13
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
45
Ayon bo‘layotirki, islom eng xalqparvar, eng baynalmilal dindir. Shuning uchun ham jahoniy shuhratga ega ijodkorlar o‘z musannifotlari uchun uni chin yurakdan g‘oyaviy tayanch qilib olganlar. Islomiy tafakkur durdonalari har bir lafzida pinhon bo‘lgan ulug‘ Hazrat Alisher Navoiyning ma’rifiy nasriy asarlari islomiy ma’naviyat xazinasiga qo‘shilgan noyob va betimsol boylik bo‘lgani ham ayni haqiqat.
8-мавзу. Zahiriddin Muhammad Bobur va tasavvuf ta’limoti.
Бобурнинг 1520-1521 йилларда ўғиллари Ҳумоюн ва Комрон Мирзоларга атаб илоҳиёт ва ислом фиқҳшунослигидан баҳс юритувчи «Мубаййин» маснавийсини яратди.
Заҳириддин Муҳаммад Бобур турли табиий ва гуманитар илмлар билан бир қаторда, исломшунослик соҳасида ҳам катта ишларни амалга оширди. Улардан бири «Волидия»нинг таржимаси бўлса, иккинчиси «Мубаййин» асаридир.
Бобур 1520-1521 йилда ўғиллари Ҳумоюн ва Комрон мирзоларга бағишлаб, илоҳиёт ва ислом ҳуқуқшунослиги- фиқҳидан баҳс юритувчи «Мубаййин» маснавийсини яратди. Бу асар «Фиқҳи Бобурий» ёки «Фиқҳии мубаййин» номлари билан ҳам юритилади.
«Мубаййин» Бобурнинг «дин ишиға кўп еҳтиром керак»,-деган ақидасининг маҳсули бўлиб, у «Еътиқодия», «Китоб ус-салот», «Китоб уз-закот», «Китоб ус-савм» ва «Китоб ул- ҳаж» деб аталадиган бўлим- китоблардан иборат. Бу бўлим-китобларда ислом динининг рукнлари-иймон, намоз, закот, рўза, ҳаж ҳақида сўз юритилади; уларнинг қонун-қоидалари, бажариш усул ва тартиблари содда тарзда баён қилинади. Булар, бир томондан, ўғиллари Ҳумоюн ва Комрон мирзолар билиши учун ёзилган бўлса, иккинчи томондан еса келажак авлодни ҳам улардан хабардор қилиш мақсадида ёзилган. Бобурнинг китобни яратишдан асосий мақсади ҳам иймонли-еътиқодли, инсоф ва диёнатли, адолатли кишиларни тарбиялашда ўз ҳиссасини қўшишдан иборатдир. Бу еса барча даврлар, жумладан, бизнинг давримиздаги ёш авлодни комил инсон бўлиш руҳида тарбиялашга хизмат қиладиган езгу ниятдир.
Бу асар Бобурнинг «дин ишиға кўп еҳтиром керак», деган ақидасининг маҳсули бўлиб, у «Еътиқодия», «Китоб ус-салот», «Китоб уз-закот», «Китоб ус-савм», ва «Китоб ул-ҳаж» деб аталадиган бўлим – китоблардан иборат. Бу китобларда ислом динининг рукнлари, қонун-қоидалари, бажариш усуллари ва тартиблари ҳақида сода тарзда сўз юритилади. Буни шоир фақат ўғиллари учнгина емас, балки келажак авлодни ҳам хабардор қилиш мақсадида ёзган. Асар шариат аҳкомлари тарғиби ва унинг воситасида ёш авлодни комиллик сари ундаб, баркамол шахсни тарбиялаш мақсадида ёзилган.
1528 йили Бобур иситма касалидан қутулиш мақсадида пири Хожа Аҳрори Вали (қ.с.) руҳига мурожаат қилиб, у «Волидия» насрий асарини ўзбек тилига шеър билан таржима қилади. Асарнинг ёзилиш тарихи «Бобурнома»да батафсил баён қилинган.
«Волидия» 243 байт бўлиб, илоҳиёт ва одоб-ахлоқ масалаларидан баҳс юритади. Асар ҳамд, наът, рисола назмининг сабаблари, рисола шуруъи, рисола хотимаси бўлимларидан ташкил топган. «Волидия» ни ёзишдан кузатилган асосий мақсад «уйқулик» (ғафлатда қолган) кўнгулларни бедорлиғ»га етказишдан, яъни инсонни ўзлигини таниш орқали ҳақ таоло маърифатидан огоҳ бўлишга ҳидоят қилишдан иборат еканлиги. Огоҳлик, ўзини таниш, Ҳақ маърифатини идрок етиш инсонни ҳар қандай ёмон фазилатлардан узоқлаштириши, уни комиллик сари бошлаши ифода етилади асарда.
Хожа Аҳрори Валининг «Волидия» насрий рисоласидаги асосий ирфоний ғояни илғаб олган Бобур инсоннинг маърифий жиҳатдан покиза – баркамол бўлмоғи учун зарур бўлган билимни туркийгўйлар орасида ҳам тарғиб қилиш мақсадида асарни форсийдан назм билан ўгирган. Таржима содда, ортиқча бадиий безаксиз амалга оширилган еканлиги.
«Волидия» икки юзу қирқ уч байт бўлиб, илоҳиёт ва одоб-ахлоқ масалаларидан баҳс юритади. Асар «ҳамд», «Расуллулоҳ наъти», «Рисола назмининг сабаблари», «Рисола шурўи»-бошланиши, «Рисола хотимаси» бўлимларидан ташкил топган. «Волидия»дан кузатилган асосий мақсад «уйқулик (ғафлатда қолган) кўнгулларни бедорлиғ»га етказишдан, яъни инсонни ўзлигини таниш орқали Ҳақ таоло маърифатидан огоҳ бўлишга ҳидоят қилишдан иборат. Огоҳлик, ўзни таниш, Ҳақ маърифатини идрок етиш инсонни ҳар қандай ёмон фазилатлардан узоқлаштиради, уни комиллик сари бошлайди:
Ғийбату ёлғону музий сўздин,
Еҳтироз ет, йироқ етгил ўздин.
Ҳар ямон қавлни ўздин дур ет,
Тилингга бир нима мазкур ет.
Бўлғай ақволу каломинг бу сифат,
Кўнглунгга боиси нуроният…
Яна мўмин ишида ёрлиғ ет,
Алу тил бирла мададкорлиқ ет…
Зоҳиру ботин адаб маръий тут,
Беадаблиқ равишу роҳин унут.
( «Волидия»)
Хожа Аҳрор Валининг «Волидия» насрий рисоласидаги ана шу асосий ғояни илғаб олган Бобур ҳам инсоннинг маънавий жиҳатдан покиза-баркамол бўлмоғи учун зарур бўлган билимдан хабарсиз қолмасин деб, асарни форсийдан ўзбек тилига назм билан ўгирган. Бобурнинг езгу мақсади ана шу ғояларни туркийгўйлар орасига ҳам тарғиб қилиш, уларга тушунтиришдан иборат. Шунинг учун таржима содда, тушунарли, ортиқча бадиий безаксиз амалга оширилган. Бу асар истиқлолимиз шарофати билан Саидбек Ҳасанов томонидан нашр эттирилди.
«Мубаййин» истиқлол шарофати билан Саидбек ва Ҳамидбек Ҳасанлар томонидан биринчи марта тўлиқ нашр еттирилди.
Шундай қилиб, Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг манзум асарлари ўзининг жанрий ранг-баранглиги, мавзу доирасининг кенглиги ва бадиий маҳоратнинг намоён етилгани билан ўзбек шеърияти тарихида ўзига хос мавқега эга.
Zahiriddin Muhammad Bobur Mirzo she’riyati, masnaviylari, ilmiy asarlari, voqeanomasi mazmun-mohiyatiga chuqurroq kira borgan sari fitratan ko‘pqirrali buyuk iste’dod sohibining ko‘rkam ichki dunyosi va ma’naviy qudrati namoyon bo‘laveradi. SHoh va shoir ma’naviy qudrati ildizlari bag‘oyat mustahkam milliy mafkuradan kuch olganligi ham ma’lum.
«Shoh va shoir», «dilbar shaxs» kabi iboralar «siyratida javonmardlik sifatlari bilan tug‘ilgan» (Yo.Ishoqov ta’biri) inson shaxsiyatini to‘la tasavvur etish uchun ozlik qiladi. «Javonmardlik» tushunchasining ilmiy ta’rifi va shartlarini sanab bergan mutafakkirlar nuqtai nazaridan qaraydigan bo‘lsak, haqiqatan ham «… «Boburnoma»dan mazkur shartlarga javob beradigan o‘rinlarni emas, balki yo‘qlarini qidirgan osonroq».46
O‘zimizning milliy mafkuramiz – etakchi ma’naviy yo‘riqnomamizga ega bo‘lishimiz bilanoq, o‘zbek adabiyotshunosligining teran fikrli ilmiy jamoasi, zukkolari, nuktadonlari shoh va shoirning hamma bilgan, e’tirof etgan zohiriy sifatlaridan ko‘ra, uning ma’naviy kamolotiga xos jihatlari ta’rifi va talqiniga ko‘proq e’tibor qaratmoqdalar (A.Qayumov, B.Valixo‘jaev, H.Qudratullaev, R.Vohidov, Yo.Ishoqov, S.Hasanov, SH.Rustamxo‘jaev, I.Haqqulov… ).
Shoh va darvesh tushunchalari, ular orasidagi munosabat masalalari sharq mumtoz adabiyoti merosida katta o‘rin egallaydi, bunga adabiyotshunoslikning ham chuqur ilmiy munosabati mavjud.
Ayni masala tahlilida Bobur Mirzo hayoti tafsilotlari va ilmiy-badiiy ijodiga murojaat etadigan bo‘lsak, bevosita «shoh va shoir» kabi «shoh va darvesh» ta’rifi ham bir tarixiy shaxs timsolida namoyon bo‘lganligini ko‘ramiz.
SHoh va darvesh masalasini hal qilishda avvalgi o‘tgan mutafakkirlardan farqli o‘laroq, o‘z zamonasi uchun g‘oyat ahamiyatli qarashlar silsilasini olg‘a surgan Alisher Navoiyning «Har gadokim bo‘ryoi faqr erur kisvat anga, Saltanat zarbaftidin hojat emas xil’at anga» matla’li g‘azalini tahlil etgan atoqli olim N.Komilov buyuk shoirning bu borada ham yangi, o‘ziga xos yo‘l tutganligini e’tirof etadi. Olimning kuzatuvlariga ko‘ra, so‘z yuritilayotgan g‘azalda ulug‘ mutafakkir tasavvuf ta’limoti g‘oyalaridan biri – darvesh shohdan afzal va ulug‘, darvesh shohga emas, shoh darveshga muhtoj, degan fikrni ma’qullab, an’anani davom ettirib, shoh va darvesh o‘rtasidagi tafovutni dalil-misollar bilan ajoyib tarzda qiyoslab ko‘rsatadi. «Ammo … g‘azalning to‘qqizinchi baytidan keyingi ikkinchi qismiga o‘tganda esa shoirning pozitsiyasi o‘zgaradi – u salaflar fikriga zid o‘laroq shohu darvesh xususiyati bir shaxsda mujassamlashishi mumkin, degan g‘oyani ilgari suradi va Husayn Boyqaro siymosida buning konkret hayotiy misolini ham ko‘rsatib beradi».47
Navoiy Husayn Boyqaro siymosida shohu darveshlik mujassamligini turli munosabat bilan aksar asarlarida qayd etgan bo‘lsa, Bobur Mirzoning ham «shohlar darveshiyu, darveshlar shohi, ki bor, SHohlig‘ surat anga, darveshliq siyrat anga» ekanligini o‘z zamondoshlari e’tirof etishgan.
Ruboiylaridan birida
Ruhim yaratib eding latofat birla,
Qilding anga tanni hamroh ofat birla.
Ruhimni chu tan uyiga keltirdung pok,
Mundin bori eltma kasofat birla
deya munojot etar ekan, shoir «ofat» deganda nafs yukini, ya’ni shohlikni nazarda tutadi. SHohlik ruhni pok saqlamoq uchun katta ofat bo‘lsa, tanida yuz bergan kichik ofatlar – «maraz», ya’ni kasalliklarni ham shoir ruhiy tabibga murojaat etib davolaydi. Karomatli bir hodisa sabab bo‘lib, tanida yuz bergan illatdan qutulgan, shifo topgan Bobur Mirzo buning sababchisi bo‘lmish ruhoniy piri Xoja Ahrori Valining «Volidiyya» asari tarjimasini yana bir ixlos qo‘ygan piri murshidi Maxdumi A’zam Kosoniy Dahbediyga yuboradi. Hasanxoja Nisoriy o‘zining «Muzakkiri ahbob» (1566 y.) asarida Bobur Mirzo Shayx Xojagiy, ya’ni Maxdumi A’zamga hadya sifatida oltin yuborganligini, unga bir qit’a ilova etganligini qayd etadi.
Ammo, asar haqida hech narsa demaydi: «Podshohning naqshbandiya oliy xonadoniga irodat nisbati bor edi. YUqori shon-shavkatli bobosi va saltanat nishonli otasining hazrat Xoja Ahrorga irodati bo‘lgan Bobur podshoh ham bu ulug‘lar xonadoniga nisbatan izzat ikromni soatma-soat oshirar va biron daqiqa bu ishni kanda qilib g‘aflatda qolmas edi. Barcha darveshlarga lutf eshigini ochib, niyozmandlik yumushini bajo keltirardi. Hazrati Maxdumiy Mullo Xojagiy Kosoniyga (q.s.) bir bo‘lak oltin qo‘ymasini niyoz tariqasida yuborib, yonida o‘zining ushbu qit’asini ham shohid qilgan edi. Qit’a: …».48 Shundan so‘ng shoirning «Dar havoi nafsi gumrah…» deb boshlanuvchi qit’asi keltiriladi.
Bobur Mirzo fazilatlari va kamoloti xususida so‘zlab, muallif shoir yozgan asarlarga to‘xtaladi. Podshohning aruzga doir risolasi, turkiy va forsiy tilda yozilgan she’rlarini ta’rif etib, islom arkonlari tavsifidan iborat masnaviylarini ham tilga oladi va shu o‘rinda bir ma’lumot keltiradi: «O‘shal fiqh risolasining nomi «Mubayyin»dur. Podshoh uchun ham bir kishi risola yozibdi ekan, uning asari ham «Mubayyin» deb ataladi».49
Hasanxoja Nisoriy podshoh uchun yozilgan risola bilan tanish bo‘lmaganligi, uning muallifi kimligini aniq bilmaganligi sababli shunday mujmal ma’lumot bilan chegaralanadi. Ammo, ko‘rinadiki, podshohga atab bir kishi risola yozganligining xabari olim qulog‘iga borib etgan.
Voqeaning to‘liq tafsiloti Hazrat Maxdumi A’zam (q.s.)ning Bobur Mirzo yuborgan hadya munosabati bilan yozilgan «Risolai Boburiya» asarida keltiriladi. Bu asar muallifning eng katta asarlaridan biri bo‘lib, «Majma’ ar-rasoil» nomli risolalar to‘plami tarkibiga kiritilgan. Asar XVI asr boshlarida yozilgan bo‘lib, 30 ga yaqin risolalarni o‘z ichiga oladi. Bu nisbatan mukammal bo‘lgan qo‘lyozma samarqandlik tarixshunos olim Komilxon Kattaevning shaxsiy kutubxonasida saqlanadi. Olimning ma’lumot berishicha, to‘plamning nusxalari dunyoning barcha yirik Sharq qo‘lyozmalari ma’hadlarida mavjud.
Majmua tarkibidan joy olgan insonni ma’naviy kamolotga undovchi tariqiy masalalarga bag‘ishlangan risolalar qatorida 1533-1539 yillarda Movarounnahrda hukm surgan shayboniy hukmdorlardan Ubaydulloxon ibn Mahmud Sultonning «Ubaydiy» taxallusi bilan yozgan she’rlariga ham sharhlar yozilgan. Muallif bu asarlarini «Risolai sharhi ruboiyot» (boshqa nomi «Sharhi ruboiyoti Ubaydiy»), «Sharhi yak g‘azali Ubaydulloxon» va «SHarhi 12 ruboiyoti forsiy» nomlari bilan ataydi.
«Risolai Boburiya», olim ta’kidlaganidek, «… nomidan ham ma’lum bo‘layotirki, Bobur Mirzoning iltimosiga ko‘ra yozilgan».50 Muallifning mulohazalariga ko‘ra, podshoh Xoja Ahrori Vali (q.s.)ning «Volidiya» asari tarjimasi, ruboiylari va sovg‘a-salomga qo‘shib piriga yana bir alohida xat yuborib, undan zikrga doir ba’zi masalalarni hal qilib berishni iltimos qilgan. Chunki, «… risolaning aksariyat qismi zikr masalasiga bag‘ishlangan. Shuning uchun ham piru murshidning bu asarini avvalo Bobur Mirzoning tariqat sohasida qo‘ygan savoliga javob tariqasida yozilgan kitob, deb qarashimiz lozim ko‘rinadi».51
Asarning yuksak ilmiy va amaliy qimmatini olim asosli tarzda quyidagi jihatlar bilan belgilaydi:
– mohiyatan bir mazmunga ega bo‘lgan ikki tariqat - naqshbandiya va Yassaviya o‘rtasida zikr masalasi tufayli kelishmovchiliklar paydo bo‘lib, vaziyat ancha taranglashgan, masala siyosat darajasiga ko‘tarilib, katta notinchliklarga sabab bo‘lishi mumkin edi. «Ana shunday vaziyatda, – deb yozadi olim, – naqshbandiya peshvosi Maxdumi A’zam muridi Bobur iltimosidan foydalangan holda xufiya va jahriya zikrlarining har ikkalasi joizligi borasida ilk marta ilmiy asosda chiqish qiladi… Tariqatlarning bu ajoyib kelishuvi yoki bir-biriga hurmati … «Risolai Boburiya»ning mahsuli edi»;52
– asar o‘sha zamon mutasavvuf olimlari, piru murshidlariga qo‘llanma sifatida yozilgan bo‘lib, tariqiy kelishuvchilikni amalga oshira oladigan asosan ikki shaxsga – Bobur Mirzo va Ubaydulloxonlarga mo‘ljallangan edi. Nuktadon tarixshunosning mantiqiy xulosasiga ko‘ra, bu ish ikkala podshohni yarashtirib qo‘yish hamda «Movarounnahr va Hindiston o‘rtasidagi aloqalarni mustahkamlash maqsadida bo‘lgan edi» (32-b.).
Risola sharq adabiyoti an’analariga ko‘ra betimsol YAratguchiga Qur’oni karim oyatlari bilan ziynatlangan hamd, insonlarning komili Muhammad (s.a.v.)ga na’t bilan boshlanadi. Shundan so‘ng asarning yozilish sababi bayon etiladi. Mavlono Xojagiy so‘zining boshidayoq «Hazrati saltanatshior, Xudoning maqbul bandasi, darveshlar muxlisi va e’tiqodmandi, ularning mahbubul-qulubi» deb e’zozlangan Bobur Mirzoning nazarkardaligiga urg‘u beradi. SHohning YAratguchi nazaridagilar – xususan, Xoja Ahrori Vali (q.s.) – nazarida bo‘lgani vaqt o‘tishi bilan uning qalbida shunday bir dard paydo qildiki, bu dardning davosini tariqat ahlidan o‘zga topolmas edi. U o‘z ahvoliniHazrat Xoja Ahror (q.s.)ning «Risolai volidiyya»larini she’riy tarjimasi orqali bayon etgan va ba’zi ruboiylari bilan pirga yuborgan edi. Shu sababdan «… bu toifaning kamtar xodimlaridan bo‘lganimiz uchun bizdan bir nusxa (risola) yozib berish istagi bildirildi, toki ul zot (Bobur Mirzo) xotiri sharifiga taskin bersin hamda sarmoyai saodat bo‘lmish talab dardiga darmon bo‘lsin, inshaalloh» – (40-b.), deb yozadi pir.
Ayon bo‘layotirki, islom eng xalqparvar, eng baynalmilal dindir. Shuning uchun ham jahoniy shuhratga ega ijodkorlar o‘z musannifotlari uchun uni chin yurakdan g‘oyaviy tayanch qilib olganlar. Islomiy tafakkur durdonalari har bir lafzida pinhon bo‘lgan ulug‘ Hazrat Alisher Navoiyning ma’rifiy nasriy asarlari islomiy ma’naviyat xazinasiga qo‘shilgan noyob va betimsol boylik bo‘lgani ham ayni haqiqat.
8-мавзу. Zahiriddin Muhammad Bobur va tasavvuf ta’limoti.
Бобурнинг 1520-1521 йилларда ўғиллари Ҳумоюн ва Комрон Мирзоларга атаб илоҳиёт ва ислом фиқҳшунослигидан баҳс юритувчи «Мубаййин» маснавийсини яратди.
Заҳириддин Муҳаммад Бобур турли табиий ва гуманитар илмлар билан бир қаторда, исломшунослик соҳасида ҳам катта ишларни амалга оширди. Улардан бири «Волидия»нинг таржимаси бўлса, иккинчиси «Мубаййин» асаридир.
Бобур 1520-1521 йилда ўғиллари Ҳумоюн ва Комрон мирзоларга бағишлаб, илоҳиёт ва ислом ҳуқуқшунослиги- фиқҳидан баҳс юритувчи «Мубаййин» маснавийсини яратди. Бу асар «Фиқҳи Бобурий» ёки «Фиқҳии мубаййин» номлари билан ҳам юритилади.
«Мубаййин» Бобурнинг «дин ишиға кўп еҳтиром керак»,-деган ақидасининг маҳсули бўлиб, у «Еътиқодия», «Китоб ус-салот», «Китоб уз-закот», «Китоб ус-савм» ва «Китоб ул- ҳаж» деб аталадиган бўлим- китоблардан иборат. Бу бўлим-китобларда ислом динининг рукнлари-иймон, намоз, закот, рўза, ҳаж ҳақида сўз юритилади; уларнинг қонун-қоидалари, бажариш усул ва тартиблари содда тарзда баён қилинади. Булар, бир томондан, ўғиллари Ҳумоюн ва Комрон мирзолар билиши учун ёзилган бўлса, иккинчи томондан еса келажак авлодни ҳам улардан хабардор қилиш мақсадида ёзилган. Бобурнинг китобни яратишдан асосий мақсади ҳам иймонли-еътиқодли, инсоф ва диёнатли, адолатли кишиларни тарбиялашда ўз ҳиссасини қўшишдан иборатдир. Бу еса барча даврлар, жумладан, бизнинг давримиздаги ёш авлодни комил инсон бўлиш руҳида тарбиялашга хизмат қиладиган езгу ниятдир.
Бу асар Бобурнинг «дин ишиға кўп еҳтиром керак», деган ақидасининг маҳсули бўлиб, у «Еътиқодия», «Китоб ус-салот», «Китоб уз-закот», «Китоб ус-савм», ва «Китоб ул-ҳаж» деб аталадиган бўлим – китоблардан иборат. Бу китобларда ислом динининг рукнлари, қонун-қоидалари, бажариш усуллари ва тартиблари ҳақида сода тарзда сўз юритилади. Буни шоир фақат ўғиллари учнгина емас, балки келажак авлодни ҳам хабардор қилиш мақсадида ёзган. Асар шариат аҳкомлари тарғиби ва унинг воситасида ёш авлодни комиллик сари ундаб, баркамол шахсни тарбиялаш мақсадида ёзилган.
1528 йили Бобур иситма касалидан қутулиш мақсадида пири Хожа Аҳрори Вали (қ.с.) руҳига мурожаат қилиб, у «Волидия» насрий асарини ўзбек тилига шеър билан таржима қилади. Асарнинг ёзилиш тарихи «Бобурнома»да батафсил баён қилинган.
«Волидия» 243 байт бўлиб, илоҳиёт ва одоб-ахлоқ масалаларидан баҳс юритади. Асар ҳамд, наът, рисола назмининг сабаблари, рисола шуруъи, рисола хотимаси бўлимларидан ташкил топган. «Волидия» ни ёзишдан кузатилган асосий мақсад «уйқулик» (ғафлатда қолган) кўнгулларни бедорлиғ»га етказишдан, яъни инсонни ўзлигини таниш орқали ҳақ таоло маърифатидан огоҳ бўлишга ҳидоят қилишдан иборат еканлиги. Огоҳлик, ўзини таниш, Ҳақ маърифатини идрок етиш инсонни ҳар қандай ёмон фазилатлардан узоқлаштириши, уни комиллик сари бошлаши ифода етилади асарда.
Хожа Аҳрори Валининг «Волидия» насрий рисоласидаги асосий ирфоний ғояни илғаб олган Бобур инсоннинг маърифий жиҳатдан покиза – баркамол бўлмоғи учун зарур бўлган билимни туркийгўйлар орасида ҳам тарғиб қилиш мақсадида асарни форсийдан назм билан ўгирган. Таржима содда, ортиқча бадиий безаксиз амалга оширилган еканлиги.
«Волидия» икки юзу қирқ уч байт бўлиб, илоҳиёт ва одоб-ахлоқ масалаларидан баҳс юритади. Асар «ҳамд», «Расуллулоҳ наъти», «Рисола назмининг сабаблари», «Рисола шурўи»-бошланиши, «Рисола хотимаси» бўлимларидан ташкил топган. «Волидия»дан кузатилган асосий мақсад «уйқулик (ғафлатда қолган) кўнгулларни бедорлиғ»га етказишдан, яъни инсонни ўзлигини таниш орқали Ҳақ таоло маърифатидан огоҳ бўлишга ҳидоят қилишдан иборат. Огоҳлик, ўзни таниш, Ҳақ маърифатини идрок етиш инсонни ҳар қандай ёмон фазилатлардан узоқлаштиради, уни комиллик сари бошлайди:
Ғийбату ёлғону музий сўздин,
Еҳтироз ет, йироқ етгил ўздин.
Ҳар ямон қавлни ўздин дур ет,
Тилингга бир нима мазкур ет.
Бўлғай ақволу каломинг бу сифат,
Кўнглунгга боиси нуроният…
Яна мўмин ишида ёрлиғ ет,
Алу тил бирла мададкорлиқ ет…
Зоҳиру ботин адаб маръий тут,
Беадаблиқ равишу роҳин унут.
( «Волидия»)
Хожа Аҳрор Валининг «Волидия» насрий рисоласидаги ана шу асосий ғояни илғаб олган Бобур ҳам инсоннинг маънавий жиҳатдан покиза-баркамол бўлмоғи учун зарур бўлган билимдан хабарсиз қолмасин деб, асарни форсийдан ўзбек тилига назм билан ўгирган. Бобурнинг езгу мақсади ана шу ғояларни туркийгўйлар орасига ҳам тарғиб қилиш, уларга тушунтиришдан иборат. Шунинг учун таржима содда, тушунарли, ортиқча бадиий безаксиз амалга оширилган. Бу асар истиқлолимиз шарофати билан Саидбек Ҳасанов томонидан нашр эттирилди.
«Мубаййин» истиқлол шарофати билан Саидбек ва Ҳамидбек Ҳасанлар томонидан биринчи марта тўлиқ нашр еттирилди.
Шундай қилиб, Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг манзум асарлари ўзининг жанрий ранг-баранглиги, мавзу доирасининг кенглиги ва бадиий маҳоратнинг намоён етилгани билан ўзбек шеърияти тарихида ўзига хос мавқега эга.
Zahiriddin Muhammad Bobur Mirzo she’riyati, masnaviylari, ilmiy asarlari, voqeanomasi mazmun-mohiyatiga chuqurroq kira borgan sari fitratan ko‘pqirrali buyuk iste’dod sohibining ko‘rkam ichki dunyosi va ma’naviy qudrati namoyon bo‘laveradi. SHoh va shoir ma’naviy qudrati ildizlari bag‘oyat mustahkam milliy mafkuradan kuch olganligi ham ma’lum.
«Shoh va shoir», «dilbar shaxs» kabi iboralar «siyratida javonmardlik sifatlari bilan tug‘ilgan» (Yo.Ishoqov ta’biri) inson shaxsiyatini to‘la tasavvur etish uchun ozlik qiladi. «Javonmardlik» tushunchasining ilmiy ta’rifi va shartlarini sanab bergan mutafakkirlar nuqtai nazaridan qaraydigan bo‘lsak, haqiqatan ham «… «Boburnoma»dan mazkur shartlarga javob beradigan o‘rinlarni emas, balki yo‘qlarini qidirgan osonroq».46
O‘zimizning milliy mafkuramiz – etakchi ma’naviy yo‘riqnomamizga ega bo‘lishimiz bilanoq, o‘zbek adabiyotshunosligining teran fikrli ilmiy jamoasi, zukkolari, nuktadonlari shoh va shoirning hamma bilgan, e’tirof etgan zohiriy sifatlaridan ko‘ra, uning ma’naviy kamolotiga xos jihatlari ta’rifi va talqiniga ko‘proq e’tibor qaratmoqdalar (A.Qayumov, B.Valixo‘jaev, H.Qudratullaev, R.Vohidov, Yo.Ishoqov, S.Hasanov, SH.Rustamxo‘jaev, I.Haqqulov… ).
Shoh va darvesh tushunchalari, ular orasidagi munosabat masalalari sharq mumtoz adabiyoti merosida katta o‘rin egallaydi, bunga adabiyotshunoslikning ham chuqur ilmiy munosabati mavjud.
Ayni masala tahlilida Bobur Mirzo hayoti tafsilotlari va ilmiy-badiiy ijodiga murojaat etadigan bo‘lsak, bevosita «shoh va shoir» kabi «shoh va darvesh» ta’rifi ham bir tarixiy shaxs timsolida namoyon bo‘lganligini ko‘ramiz.
SHoh va darvesh masalasini hal qilishda avvalgi o‘tgan mutafakkirlardan farqli o‘laroq, o‘z zamonasi uchun g‘oyat ahamiyatli qarashlar silsilasini olg‘a surgan Alisher Navoiyning «Har gadokim bo‘ryoi faqr erur kisvat anga, Saltanat zarbaftidin hojat emas xil’at anga» matla’li g‘azalini tahlil etgan atoqli olim N.Komilov buyuk shoirning bu borada ham yangi, o‘ziga xos yo‘l tutganligini e’tirof etadi. Olimning kuzatuvlariga ko‘ra, so‘z yuritilayotgan g‘azalda ulug‘ mutafakkir tasavvuf ta’limoti g‘oyalaridan biri – darvesh shohdan afzal va ulug‘, darvesh shohga emas, shoh darveshga muhtoj, degan fikrni ma’qullab, an’anani davom ettirib, shoh va darvesh o‘rtasidagi tafovutni dalil-misollar bilan ajoyib tarzda qiyoslab ko‘rsatadi. «Ammo … g‘azalning to‘qqizinchi baytidan keyingi ikkinchi qismiga o‘tganda esa shoirning pozitsiyasi o‘zgaradi – u salaflar fikriga zid o‘laroq shohu darvesh xususiyati bir shaxsda mujassamlashishi mumkin, degan g‘oyani ilgari suradi va Husayn Boyqaro siymosida buning konkret hayotiy misolini ham ko‘rsatib beradi».47
Navoiy Husayn Boyqaro siymosida shohu darveshlik mujassamligini turli munosabat bilan aksar asarlarida qayd etgan bo‘lsa, Bobur Mirzoning ham «shohlar darveshiyu, darveshlar shohi, ki bor, SHohlig‘ surat anga, darveshliq siyrat anga» ekanligini o‘z zamondoshlari e’tirof etishgan.
Ruboiylaridan birida
Ruhim yaratib eding latofat birla,
Qilding anga tanni hamroh ofat birla.
Ruhimni chu tan uyiga keltirdung pok,
Mundin bori eltma kasofat birla
deya munojot etar ekan, shoir «ofat» deganda nafs yukini, ya’ni shohlikni nazarda tutadi. SHohlik ruhni pok saqlamoq uchun katta ofat bo‘lsa, tanida yuz bergan kichik ofatlar – «maraz», ya’ni kasalliklarni ham shoir ruhiy tabibga murojaat etib davolaydi. Karomatli bir hodisa sabab bo‘lib, tanida yuz bergan illatdan qutulgan, shifo topgan Bobur Mirzo buning sababchisi bo‘lmish ruhoniy piri Xoja Ahrori Valining «Volidiyya» asari tarjimasini yana bir ixlos qo‘ygan piri murshidi Maxdumi A’zam Kosoniy Dahbediyga yuboradi. Hasanxoja Nisoriy o‘zining «Muzakkiri ahbob» (1566 y.) asarida Bobur Mirzo Shayx Xojagiy, ya’ni Maxdumi A’zamga hadya sifatida oltin yuborganligini, unga bir qit’a ilova etganligini qayd etadi.
Ammo, asar haqida hech narsa demaydi: «Podshohning naqshbandiya oliy xonadoniga irodat nisbati bor edi. YUqori shon-shavkatli bobosi va saltanat nishonli otasining hazrat Xoja Ahrorga irodati bo‘lgan Bobur podshoh ham bu ulug‘lar xonadoniga nisbatan izzat ikromni soatma-soat oshirar va biron daqiqa bu ishni kanda qilib g‘aflatda qolmas edi. Barcha darveshlarga lutf eshigini ochib, niyozmandlik yumushini bajo keltirardi. Hazrati Maxdumiy Mullo Xojagiy Kosoniyga (q.s.) bir bo‘lak oltin qo‘ymasini niyoz tariqasida yuborib, yonida o‘zining ushbu qit’asini ham shohid qilgan edi. Qit’a: …».48 Shundan so‘ng shoirning «Dar havoi nafsi gumrah…» deb boshlanuvchi qit’asi keltiriladi.
Bobur Mirzo fazilatlari va kamoloti xususida so‘zlab, muallif shoir yozgan asarlarga to‘xtaladi. Podshohning aruzga doir risolasi, turkiy va forsiy tilda yozilgan she’rlarini ta’rif etib, islom arkonlari tavsifidan iborat masnaviylarini ham tilga oladi va shu o‘rinda bir ma’lumot keltiradi: «O‘shal fiqh risolasining nomi «Mubayyin»dur. Podshoh uchun ham bir kishi risola yozibdi ekan, uning asari ham «Mubayyin» deb ataladi».49
Hasanxoja Nisoriy podshoh uchun yozilgan risola bilan tanish bo‘lmaganligi, uning muallifi kimligini aniq bilmaganligi sababli shunday mujmal ma’lumot bilan chegaralanadi. Ammo, ko‘rinadiki, podshohga atab bir kishi risola yozganligining xabari olim qulog‘iga borib etgan.
Voqeaning to‘liq tafsiloti Hazrat Maxdumi A’zam (q.s.)ning Bobur Mirzo yuborgan hadya munosabati bilan yozilgan «Risolai Boburiya» asarida keltiriladi. Bu asar muallifning eng katta asarlaridan biri bo‘lib, «Majma’ ar-rasoil» nomli risolalar to‘plami tarkibiga kiritilgan. Asar XVI asr boshlarida yozilgan bo‘lib, 30 ga yaqin risolalarni o‘z ichiga oladi. Bu nisbatan mukammal bo‘lgan qo‘lyozma samarqandlik tarixshunos olim Komilxon Kattaevning shaxsiy kutubxonasida saqlanadi. Olimning ma’lumot berishicha, to‘plamning nusxalari dunyoning barcha yirik Sharq qo‘lyozmalari ma’hadlarida mavjud.
Majmua tarkibidan joy olgan insonni ma’naviy kamolotga undovchi tariqiy masalalarga bag‘ishlangan risolalar qatorida 1533-1539 yillarda Movarounnahrda hukm surgan shayboniy hukmdorlardan Ubaydulloxon ibn Mahmud Sultonning «Ubaydiy» taxallusi bilan yozgan she’rlariga ham sharhlar yozilgan. Muallif bu asarlarini «Risolai sharhi ruboiyot» (boshqa nomi «Sharhi ruboiyoti Ubaydiy»), «Sharhi yak g‘azali Ubaydulloxon» va «SHarhi 12 ruboiyoti forsiy» nomlari bilan ataydi.
«Risolai Boburiya», olim ta’kidlaganidek, «… nomidan ham ma’lum bo‘layotirki, Bobur Mirzoning iltimosiga ko‘ra yozilgan».50 Muallifning mulohazalariga ko‘ra, podshoh Xoja Ahrori Vali (q.s.)ning «Volidiya» asari tarjimasi, ruboiylari va sovg‘a-salomga qo‘shib piriga yana bir alohida xat yuborib, undan zikrga doir ba’zi masalalarni hal qilib berishni iltimos qilgan. Chunki, «… risolaning aksariyat qismi zikr masalasiga bag‘ishlangan. Shuning uchun ham piru murshidning bu asarini avvalo Bobur Mirzoning tariqat sohasida qo‘ygan savoliga javob tariqasida yozilgan kitob, deb qarashimiz lozim ko‘rinadi».51
Asarning yuksak ilmiy va amaliy qimmatini olim asosli tarzda quyidagi jihatlar bilan belgilaydi:
– mohiyatan bir mazmunga ega bo‘lgan ikki tariqat - naqshbandiya va Yassaviya o‘rtasida zikr masalasi tufayli kelishmovchiliklar paydo bo‘lib, vaziyat ancha taranglashgan, masala siyosat darajasiga ko‘tarilib, katta notinchliklarga sabab bo‘lishi mumkin edi. «Ana shunday vaziyatda, – deb yozadi olim, – naqshbandiya peshvosi Maxdumi A’zam muridi Bobur iltimosidan foydalangan holda xufiya va jahriya zikrlarining har ikkalasi joizligi borasida ilk marta ilmiy asosda chiqish qiladi… Tariqatlarning bu ajoyib kelishuvi yoki bir-biriga hurmati … «Risolai Boburiya»ning mahsuli edi»;52
– asar o‘sha zamon mutasavvuf olimlari, piru murshidlariga qo‘llanma sifatida yozilgan bo‘lib, tariqiy kelishuvchilikni amalga oshira oladigan asosan ikki shaxsga – Bobur Mirzo va Ubaydulloxonlarga mo‘ljallangan edi. Nuktadon tarixshunosning mantiqiy xulosasiga ko‘ra, bu ish ikkala podshohni yarashtirib qo‘yish hamda «Movarounnahr va Hindiston o‘rtasidagi aloqalarni mustahkamlash maqsadida bo‘lgan edi» (32-b.).
Risola sharq adabiyoti an’analariga ko‘ra betimsol YAratguchiga Qur’oni karim oyatlari bilan ziynatlangan hamd, insonlarning komili Muhammad (s.a.v.)ga na’t bilan boshlanadi. Shundan so‘ng asarning yozilish sababi bayon etiladi. Mavlono Xojagiy so‘zining boshidayoq «Hazrati saltanatshior, Xudoning maqbul bandasi, darveshlar muxlisi va e’tiqodmandi, ularning mahbubul-qulubi» deb e’zozlangan Bobur Mirzoning nazarkardaligiga urg‘u beradi. SHohning YAratguchi nazaridagilar – xususan, Xoja Ahrori Vali (q.s.) – nazarida bo‘lgani vaqt o‘tishi bilan uning qalbida shunday bir dard paydo qildiki, bu dardning davosini tariqat ahlidan o‘zga topolmas edi. U o‘z ahvoliniHazrat Xoja Ahror (q.s.)ning «Risolai volidiyya»larini she’riy tarjimasi orqali bayon etgan va ba’zi ruboiylari bilan pirga yuborgan edi. Shu sababdan «… bu toifaning kamtar xodimlaridan bo‘lganimiz uchun bizdan bir nusxa (risola) yozib berish istagi bildirildi, toki ul zot (Bobur Mirzo) xotiri sharifiga taskin bersin hamda sarmoyai saodat bo‘lmish talab dardiga darmon bo‘lsin, inshaalloh» – (40-b.), deb yozadi pir.