Файл: Дипломды жмыс 5В010500 Арнайы жне инклюзивті білім беру мамандыы араанды . 2022 азастан Республикасы.doc
Добавлен: 10.11.2023
Просмотров: 182
Скачиваний: 7
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Абстракция – бұл маңызды емес қасиеттерден алшақтату кезінде объектілердің немесе құбылыстардың маңызды қасиеттері мен белгілерін ақыл – ой оқшаулау. Жалпылау – абстракция және жалпылау процесінде ерекшеленетін жалпы және маңызды белгілерге сәйкес объектілер мен құбылыстардың топтарға психикалық бірлестігі. Конкретизация – бұл жалпыға сәйкес келетін жалпыдан бірлікке психикалық ауысу. Оқу іс — әрекетінде нақтылау мысал келтіруді білдіреді [38].
К.Д. Ушинский таным процесінде салыстыруға үлкен мән берді. Ол: «дидактикада салыстыру негізгі әдіс болуы керек. Егер сіз сыртқы табиғаттың қандай-да бір нысанын нақты түсінгіңіз келсе, онда оны ең ұқсас заттардан ажыратыңыз және одан ең алыс заттарға ұқсаңыз: содан кейін сіз тек объектінің барлық маңызды белгілерін ұйықтап қаласыз, бұл тақырыпты түсінуді білдіреді».
Осылайша, ойлау сияқты психикалық процестің әртүрлі ұғымдары бар. Бірақ барлық зерттеушілер ойлау — бұл шығармашылық рефлексия және адамның шындықты өзгертуі негізінде жаңа білімнің пайда болуына көмектесетін ең жоғары психикалық процесс екендігімен келіседі. Ойлау түрлерінің әртүрлі жіктелуі бар. Ойлаудың жіктелуіне сәйкес, объектіні білу аспектісіне және оны білдіру формасына байланысты эмпирикалық және теориялық болып бөлінеді. Бірақ іс жүзінде ойлаудың көрнекі – тиімді, көрнекі – бейнелі және логикалық түрлері ерекшеленеді. Ойлаудың әр түрінің өзіндік ерекшеліктері мен пайда болу мен дамудың жас ерекшеліктері бар.
Ойлау мен басқа психологиялық процестердің арасындағы айырмашылық – бұл ақыл – ой белсенділігінің міндеттерді шешумен байланысы. Практикалық және теориялық тұжырымдар ойлаудың көмегімен жүзеге асырылады. Балалар әртүрлі мәселелерді шешу үшін қолда бар дағдыларды қолдануды үйренеді, абстракциялауды және топтастыруды біледі.
Психикалық дамуы тежелген балалардың ойлау деңгейіне әсер етуі мүмкін:
- зейіннің даму деңгейі;
- қоршаған әлеммен қарым-қатынас жасау тәжірибесі;
- тіл дамуының деңгейі;
- реттеуші тетіктердің қалыптасу дәрежесі.
Балалардағы ойлау ерекшеліктері:
1. Іздеу және танымдық мотивацияның болмауына байланысты балалар жаңа міндеттерді алуға және шешуге қызығушылық танытпайды, олар қиындықтарды қалай жеңуді білмейді және ойынға тезірек ауысуға тырысады. Мектептегі оқу балалар мүдделі емес нәтижесінде, тез шаршайды, тырысып жаңа нәрсе әкеледі.
2. Жұмыс схемасын құра алмау және ақыл – ой тапсырмаларын орындау кезінде жоспардың болмауы. Балалар өздігінен және тез әрекет етеді. Нұсқауларды тыңдап, түсінудің орнына, оған сәйкес тапсырманы орындаудың орнына, бала оны тастайды және тез ойланбастан тез жеңуге тырысады, бұл соңғы нәтижедегі қателіктерге әкеледі.
3. Тапсырмаларды орындаудың шамадан тыс асығыстық, көбінесе кездейсоқ, жағдайларды елемей, дұрыс жұмыс жоспарынсыз, тұтастай алғанда психикалық белсенділіктің төмен деңгейін сипаттайды. Көбінесе балалар түйсігі арқылы тапсырманы орындауға тырысады. Нәтижесінде алынған кейбір жағдайларда олар дұрыс жауаптарды түсіндіре алмайды.
4. Балаларда көрнекі – бейнелі ойлаудың бұзылуы байқалады, олардың негізгі бөліктерін бөліп көрсете отырып, үлгі бойынша жұмыс істеу, сондай-ақ олардың арасындағы қарым – қатынасты және өз іс – әрекеттерін белгілеу қиын [39].
1.2 Психикалық дамуы тежелген бастауыш сынып оқушыларының ойлау қабілетін дамытуға берілетін ұсыныстар
И.П. Павлов: «Ойлау сыртқы заттармен әуелі элементарлық түрде байланысып тұрған ассоциациялардан, содан соң тізбектелген ассоциациялардан басқа ештеңе емес. Ендеше, әрбәр кішкене бірінші ассоциация – бұл ойдың туу кезеңі» - деп тұжырым жасаған. Психикалық дамуы тежелген бастауыш сынып оқушысының ой өрісінің қалыптасып және заттарды тиісті ұғымдарға жатқыза алуына қалай өзінің ойын құрбылары арасында дәлелдеуге үйрене бастайды. Ол өзгелерден дәлел келтіруді талап етеді. Сонымен қатар өзінің пікіріне, не берген жауабына сынмен қарап: пікіріне не ісіне өзгерісінің бағыты тұрғысына қарай алуға үйренеді. Ойлау процесі бірнеше кезеңдерден өтеді [40].
Қазіргі кездегі психикалық дамуы тежелген балалардың ойлау процессінің ерекшеліктері туралы айтқанда, Т.В. Егорованың зерттеу материалдарына сүйенуге болады. Ол үлгермеуші бастауыш сынып оқушылардың көрнекі – бейнелік және сөздік – логикалық ойлау түрлерін, жан – жақты толық зерттеумен көп жылдар айналысты. Ғалымның шығарған әдістемелерінің көмегімен, психикалық дамуы тежелген балалардың ойлау кемшіліктерінің спецификалық ерекшеліктері анықталды, балалардың ойлау деңгейіне сәйкес болмаған жағдайда бағдарламаның меңгерілмейтіндігі анықталды. Материалды меңгерту үшін, оқытудың тиімді әдістерін пайдалану үшін, мұғалім үнемі ізденуі қажет.
Психикалық дамуы тежелген оқушылардың көбісінде интеллектуалды тапсырмаларды шешуге деген дайындықтың болмауы байқалады. Олар жаңа анықтамаларды меңгеруде қиналады, кейде объектіні жақсы танығанымен оның атын білмейді. Көрнекі – әрекеттік ойлау түрінің деңгейі, бұл балаларда қалыпты балалардың деңгейімен бірдей десе болады. Тұтастай алғанда, психикалық дамуы тежелген балалардың ойлаудың бұл түрі, қалыпты дамып келе жатқан құрбыларының көрсеткіштерімен бірдей десек те болады. Көрнекі – әрекеттік ойлаудың негізі тапсырмаларды шешу, бақыланатын қозғалыс актісінің көмегімен, жағдайды өзгертудің көмегімен іске асырылады.
Сонымен бейнелік ойлау ойлаудың ерекше түрі болып табылады. Мектепке келгенде, балалардың ойлау әрекетінде кездесетін, жоғарыдағы аталған қиындықтар ең алдымен, ойлау әрекетінің негізгі компоненттері болып табылатын, интеллектуалды операцияларды әлі толық меңгермегендігімен байланысты.
В. Кириллованың айтуынша «Ойлау логикалық заңдылықтары мен формаларына бағынады. Көптеген адамдар логикалық ойлайды, бірақ өздерінің ойлауы логика заңдылықтары мен формалары арқылы болып жатқанын білмейді». Ойлау әрекетінің пайда болуында адамның қоршаған дүниеден байқаған жаңа, белгісіз нәрселерге қызығуының да елеулі маңызы бар. Ойлау әрекетінің негізгі формалары – пікір және ой қорытындысы болып табылады. Олардың формалары да алуан түрлі болып келеді. Сонымен қатар тәжірибелік ойлаудың барлық іс – әрекеттерге негіз болып адамның өміріне қажетті іскерлік пен дағдының негізі болып келеді. Көрнекі – бейнелі ойлаудың дамуының кемістігі аз мөлшерде көрініс береді. Көп жағдайда нақты – бейнелі ойлауы бұзылады, яғни бейнелі образдық ойлауы жеткіліксіз болады. Қарапайым есептер көрнекі материалдарға бағытталса, бірақ баланың өмірлік тәжірибесіне қатыссыз болса, оларға қиындық туғызады.
Ақыл – ойы кем оқушылардың ойлау әрекетіндегі негізгі кемшілік – қорыту, жалпылау қабілеттерінің төмендігі, бұл оқу процесіндегі ережелер мен жалпы ұғымдарды меңгере алмаудан көрінеді. Олар ережені жатқа білсе демағынасын ашып айта алмайды, мәнін түсінбейді. Сондықтан арифеметика, грамматика сияқты ережелерден тұратын пәндерді оқуда қиындықтарға кездеседі. И.М. Соловьев психикалық дамуы тежелген балалардың ойлау әрекеттерін зерттеуде стереотиптік тенденцияларды анықтайды. Психикалық дамуы тежелген балалар өздерінің іс – әрекеттеріне сын көзбен қарамайды, өз қателіктерін көрмейді. Себебі, өз ойлары мен басқа жағдайлармен салыстыра алмайды. Бұл психикалық дамуы тежелген оқушылардың көбінде кездесетін белгі.
Ойлауды зерттеуде шынайы өмірдің фактілері мен құбылыстарын қарастыратын зерттеулер болды. Жануарлармен тапсырмаларды шешуге арналған эксперименттік зерттеулер, алғашқы адамдардың халықтардың саналы өмірінің заңдылықтарын зерттеу, балалар ойлау процесінің ерекшеліктерін зерттеу ой процестерінің тарихи табиғатын көрсетті, оның дамуының сапалы сатылары туралы мәселені көтерді. Психикалық дамуында тежелуі бар балаларға тез шаршау, сөздік қорының аз болуы, ойын және іс – әрекеттің қалыптасу бәсеңдігі, қабылдауы баяу және ойлау қызметінің төмендігі, логикалық ойлауының қалыптасу қиындығы тән.
Қазіргі жаңа танымдық процестерді зерттеу ерекшелігіне қарай ойлауды тар және кең мағынада қарастырамыз. Кең мағынадағы адамның ойлуы, оның белсенді танымдық іс – әрекеті, сонымен қатар ішкі іс – әрекеті жоспарлау мен реттеу процесі ретінде қарастырылады. Бұл тұрғыдан біздің қалай ойлайтындығымыз туралы мәселе өзімізді қоршаған әлемді және өзімізді қалай түсінеміз, қалай елестетеміз, осы білімдерді өз мінез – құлқымызды басқаруда қалай пайдаланамыз дегенді білдіреді. Ойлау тар мағынасында эксперименттік психологиялық зерттеулерде пайдаланылады. Ол ойлау процесінің айрықша ерекшеліктерін түсініктердің қарапайым жүруімен салыстыруға деген талпыныстан көрінеді. Осылайша, ойлау тар мағынасында шығармашылық міндеттерді шешу процесі ретінде түсіндіріледі. Адамның ойлауы әр түрлі деңгейдегі ойлау операцияларынан тұрады. Ең алдымен олардың танымдық мәндері әр түрлі болады. Ойлаудың осындай әр түрлі деңгейлеріне қарапайым формадағы көрнекі ойлау және дерексізденген, теориялық ойлау жатады. Алайда ойлауды абстрактілі түсініктерде теориялық ойлауға апаруы мүлдем дұрыс емес. Адам ойлау әрекеттерін тек теориялық мәселелерді шешкенде ғана емес, көрнекі оқиға барысында да, объективті шарттарды ескеріп шешеміз, сондықтан да біз абстрактілі теориялық кезеңде болғанда ғана оларды қолданамыз, міндеттерді шешеміз. Бастауыш сыныптағы білім беру кезеңі оның үздіксіз білім беру жүйесіндегі оқушы тұлғасы типінің қалыптасуы мен дамуы қуатты жүретін аса маңызды, құнды, қайталанбайтын буын екендігімен ерекшеленеді. Бастауыш сатыдағы білім берудің приоритетті мақсаты – оқу әрекетін қалыптастыру, айналадығы дүниемен белсенді әрекеттестік, этикалық, эстетикалық қарым-қатынасқа дайындау. Бастауыш мектеп жасындағы психикалық дамуы тежелген балалардың ойлауын дамыту Н. Менчинскаяның еңбектерінде де сөз болды. Баланың ойлауы туралы зерттеген П. Блонскийдің айтуынша «оқыту арқылы баланың ойлауы көрнекі ойлаудан абстракциялы ойлауға өтеді, сонымен бірге ойлау жүйелі, дұрыс және шындыққа жуық болады».
Е.Д. Хромскаяның айтуы бойынша ойлаудың көрнекі – бейнелік және сөздік – логикалық түрлері психикалық дамуы тежелген балаларда сақталған. Олар элементтердің кеңістіктік қатынасын дұрыс пайдаланады, арифметикалық тапсырмаларды көрнекі – бейнеленген сюжеттік тапсырмаларын орындай алады. Психикалық дамуы тежелген балалар өздерінің қатарластарына қарағанда, олардың ойлары тұрақсыз болады. Олардың ми қабілеті де тәулік бойына өзгеріп отырады. Психикалық дамуы тежелген балаларда көрнекі – бейнелі ойлаудың кемшілігі аз көрінеді. Балалардың ойлау белсенділіктері жеткіліксіз. Ол баланың тез шаршауымен, тежелуімен сипатталады.
Қазіргі кезеңде психикалық дамуы тежелген балаларда көрнекі – бейнелі ойлауды дамыту маңызды теориялық және практикалық мәселелердің бірі болып табылады. Балалардың барлық психикалық процестерін, ең алдымен ақыл – ой әрекеттерін дамытуға, әртүрлі өмірлік жағдайларда алған білімдері мен дағдыларын қолдану қабілетін қалыптастыруға көп көңіл бөлу керек. Түзету педагогикасы мен арнайы психологияның өзекті міндеттерінің бірі қазіргі ғалымдар ақыл – ой дамуы мен психикалық дамуы тежелген балаларды тәрбиелеудің резервтерін одан әрі зерттеуді қарастырады.
Бірқатар авторлар ұсынған психикалық дамуы тежелген балаларда көрнекі – бейнелі ойлауды дамыту бойынша әдістемелік әзірлемелер ескерілді: Е.А. Стребелева, У.В. Ульенкова, С.Г. Шевченко және т.б. басқалар.
Көрнекі – бейнелі ойлауды дамыту процесінде бағдарламада келесі педагогикалық әдістер қолданылады: арнайы құрылған практикалық жағдай және баланың сөйлеуіндегі практикалық әрекеттерді белгілеу; еске түсіру әдісі; табиғат құбылыстарына мақсатты бақылауларды ұйымдастыру; әңгіме; рөлдік, дидактикалық ойындар; сюжеттік суреттер сериясына сәйкес әңгіме құрастыру; жұмбақтарды болжау және т. б.
Балалардың көрнекі – бейнелі ойлауын дамытуға бағытталған барлық түзету бағдарламасын 3 кезеңге бөлуге болады:
1. Суреттерде бейнеленген жағдайларды тұтас қабылдауды дамыту. Бастапқы кезеңде балалардың суретте бейнеленген жағдайды тұтас ретінде қабылдау қабілетін, таныс жағдайларда олардың нақты практикалық тәжірибесіне сүйене отырып, бейнелер мен идеялармен ақыл – ой операцияларын жаңғырту қабілетін қалыптастыру маңызды. Балаларды суретте бейнеленген заттар арасында байланыс орнатуға, жетіспейтін затты пайдалану қажеттілігін анықтауға үйрету керек, оның көмегімен жағдайды тапсырма жағдайларына сәйкес өзгертуге болады. Алдымен балалар объектілер арасындағы ішкі қатынастарды анықтап, іс – әрекеттің ішкі логикасын түсініп, содан кейін жетіспейтін сілтемені табуы керек.
Әрі қарайғы жұмыста балаларға суреттерде бейнеленген заттар, заттар мен құбылыстар арасында себеп – салдарлық байланыс орнатуға үйрету қажет. Салыстыру, жалпылау, нақтылау, пайымдау элементтері, тұжырымдар психикалық дамуы тежелген балалардағы дамуға көп көңіл бөлу керек. Болашақта осы кезеңде түзету жұмыстары суреттерде бейнеленген кейіпкерлер мен объектілер арасындағы байланыстарды анықтау, ойлау, қорытынды жасау және пайымдауды негіздеу дағдыларын дамытуға бағытталуы керек; жасырын мағынасы бар сюжеттерді талдау.