Файл: Rassadin_S_E_Istoria.doc

5. ВКЛ у ХУ–першая палова ХУІ стст.

У ХУ–ХУІ стст. пагоршыліся адносіны ВКЛ з Маскоўскім княствам. Па падліках Ключэўскага З 1492 па 1582 – 40 гадоў былі звязаны з войнамі паміж ВКЛ і Маскоўскай дзяржавай.

Тэрыторыі сумежныя –Смаленск, Бранск–пачаргова захопліваліся то Маскоўскай, то беларуска-літоўскай дзяржавай. Канфрантацыя прыняла антаганістычны характар пасля таго, як Вялікі князь Маскоўскі Іван ІІІ у 1462 г. аб’явіў сябе “государём усея Русі”, гэта значыць адкрыта заявіў аб прэтэнзіях на ўсе старажыныя землі Русі, у тым ліку беларускія і украінскія. Ён неаднаразова казаў, што: “Ано не то одна наша отчина, кои городаы и волости ныне за нами: И вся Русская земля, Киев, Смоленск и иные городы, которые он (Александр ) за собой держит к Литовской земле, з божьей волею из старицы от наших прародителей наша отчина”.

1492-1494 вайна Маскоўскай дзяржавы за так званую “отчіну”. У маі Іван ІІІ накіравал да польскага караля і князя ВКЛ Казіміра пасольства з тэрыторыяльнымі патрабаваннямі, але пасол вярнуўся з поўдарогі (Гродна) з-за смерці караля. Склалася спрыяльная сітуацыя для вайны, якая пачалася ў жніўні. У гэты час парабеглі князі з парубежных тэрыторый ВКЛ –С.Варатынскі, М.Мязецкі, А.і В.Бялеўскія. Пры дапамозе князёў перабежчыкаў былі заняты шэраг гарадоў. Вял.кн.маскоўскі заклікаў крымскага хана Менглі-Гірэя нанесці ўдар па ВКЛ з поўдня. У 1493 г. пасольства маскоўскага князя наведала Конрада Мазавецкага і магістра Тэўтонскага ордэна з правановай стварыць альянс супраць ВКЛ.

У адказ на гэта Аляксандр накіраваў сваіх паслоў у Крым, Заволжскую Арду і да польскага караля свайго брата Яна Альбрэхта. Каб спыніць агрэсію віленскі двор прапанаваў выдаць дачку Івана ІІІ за Аляксандра. “Вялікае пасольства” 17.01.1494 прыбыло ў Маскву і ў выніку складаных перагавораў было дасягнута пагадненне аб новай мяжы паміж дзяржавамі (да Маск. дзяржавы адыйшлі Вяземскае кн-ва і землі ў басейне Акі, ВКЛ адмовілася ад сваіх прэтэнзій на Ноўгарад Вялікі, Цвер, Пскоў, Разань ). Станоўчы адказ быў атрыманы на сватанне Аляксандра да дачкі Івана ІІІ. Але спадзяванні на паляпшэнне адносін паміж суседнімі краінамі не былі рэалізаваны. Бацькі Алёны –Іван ІІІ і Софья ПАлеолаг– патрабавалі ад дачкі каб яна ні на якіх умовах не адмаўлялася ад праваслаўя, што ў далейшым ускладніла ўзаемаадносіны паміж рознымі канфесіямі ў ВКЛ, а чуткі аб тым, што Алену–жонку Александра-вял. князя, як бы прымушаюць да каталіцтва. Аб гэтым паведамляў Івану ІІІ яе духоўнік Фама.

1500–1503 вайна Масквы за ўсходнеславянскія землі. Фармальная прычына-чуткі аб ганеннях на праваслаўных: Іван ІІІ “за хрысціянства хочет стояці”. (на баку Масквы войскі Менглі-Гірыя, ВКЛ падтрымал Лівонскі ордэн і Заволжская Арда). У 1501 г. памірае польскі кароль, Аляксандр становіцца адначасова і польскім каралем, узнавілася унія паміж ВКЛ і каралеўствам.

4.03.1503 у Маскву прыбыло пасольства Аляксандра. Бакі пасля вострых спрэчак аб’вясцілі аб 6-гадовым перамір’і (1503-1509)і новых межах паміж дзяржавамі. Да Маскоўскага княства перайшлі Старадубскае і Ноўгарад-Северскае княствы, а таксама 25 гарадоў, мярод якіх былі Бранск, Мцэнск і інш., што складала трэць тэрыторыі ВКЛ.

1507–1508 Віленскі сойм у лютым 1597 г. прыняў рашэнне аб вяртанні зямель, страчанных у папярэдніх войнах. Пасольства Жыгімонта Старога вясной ва ультыматыўнай форме запатрабавала вярнуць гарады і землі, захопленныя Іванам ІІІ. У адказ на гэта маскоўскі ўрад аб’вясціў аб сваёй гатоўнасці пачаць вайну.Рускія войскі накіраваліся на Смаленск і Полацк. Яны пакінулі землі ВКЛ пасля таго, як сабралася рушэнне паспалітае.

У 1508 пачалося паўстанне М.Глінскага.

19.09.1508 было падпісана пагадненне аб “вечным міры” якое замацавала межы, які склаліся ў выніку папярэдніх войн.

1512-1522 Васіль ІІІ заручыўся падтрымкай Лівонскага і Тэўтонскага ордэнаў. Адбылося 3 паходы на Смаленск.

8.09.1514 войскі ВКЛ пад кіраўніцтвам К. Астрожскага разбілі 80-тыс. маскоўскае войска. (Аршанская бітва)

Перамогі над тэўтонцамі і пагадненне падпісанае Жыгімонтам з Крымскім ханствам пайсці на перагаворы. Было падпісана перамір’е на 5 год, потым планавалася падпісаць вечны мір. Смаленск застаўся ў Маскоўскай дзяржаве, шматлікі “маскоўскі палон” у ВКЛ.

1534–1537 . У 1533 памер Васіль ІІІ і склалася спрыяльная сітуацыя для вяртання страчанных раней зямель.

У 1537 г. было падпісана пагадненне па якому Гомель са ўсёй зямлёю заставаўся ў складзе ВКЛ, Себеж і Забалоцце перадаваліся Маскоўскай дзяржаве, астатняя межа засталася нязменнай. Па пагадненню прадуглежвалася перамір’е на 5 гадоў, мір на межах і свабода гандлю.

БАРАЦЬБА З ТАТАРАМІ

1443 г. Распалася Залатая Арда, утварыўся шэраг ханстваў, у т.л. Крымскае. У канцы ХУ–першай палове ХУІ ст. адным з важнейшых шляхоў узбагачэння феадалаў Крымскага ханства былі грабежнецкія паходы на землі суседніх дзяржаў, у тым ліку і ВКЛ. З прычыны дрэннай арганізацыі абароны паўднёвых ускраін ВКЛ шматтысячныя орды татарскай конніцы ўрываліся на яго тэрыторыю і праз Украіну дасягалі Беларусі. Татары спусташалі і палілі вёскі і гарады, забівалі мірных жыхароў, рабавалі іх маёмасць, выводзілі на продаж ў рабства палонных.

1497 крымскія татары спусташылі Мазыршчыну

1499–Тураўскую зямлю

1503–Нясвіж, Клецк,Навагрудак

1504–беларускія землі

Вясной 1506 на Беларусь уварвалася 20 тыс. татарская арда і спынілася каля Клецка. Адсюль татары рабавалі і палілі вёскі ў навакольях Ашмян, Ваўкавыска, Гродна, Крэва, Мінска, Навагрудка і Слуцка. Для адпору татарам 10-тыс. войска ВКЛ сабралася ў Лідзе. На чале з князем М.Глінскім яно 6 жніўня 1506 г. разграміла татар у бітве пад Клецкам і вызвалілі з палону 40 тыс. чалавек.

У 1508 г. татары двойчы ўрываліся на Беларусь, адзін раз былі разбіты каля Слуцка.

У 1510 г. 15-тыс. арда дайшла да Вільні.

У 1521 г. 5 тыс. татар дайшлі да Слуцка і Пінска, спалілі Мазыр і Тураў.

У 1526 (27) 20-тыс. войска татар зноў спустошыла наваколлі Турава, пінска і Слуцка. Але пад Слуцкам была разгромлена войскамі ВКЛ на чале з гетманам К.Астрожскім, з татарскай няволі было вызвалена каля 40 тыс. палонных.

У 1530 г. набег татар на Беларусь быў адбіты. У наступныя гады са значнымі пераменамі знешнепалітычнага курсу Крымскага ханства татары нападалі на ВКЛ рэдка і не дасягалі тэрыторыі Беларусі.

З 1474 па 1569 адбыліся 75 нападаў крымскіх татар на ВКЛ, у т.л. 12 – на Беларусь.(Па падліках М.Спірадонава –Энц. Гіст.Бел.–Т.6–ч.1.–с. 508) Татарскія напады былі адным з галоўных фактараў, што тармазілі працэс сацыяльна-эканамічнага развіцця Беларусі. Амаль штогод з сялян і мяшчан збіралі ардыншчыну–дзяржаўны падатак у ВКЛ у 15-16 ст., які ішоў на выплату даніны крымскаму хану. (“упамінкаў”, напр., у 1513 г. мір з татарскім князям Менгі.Гірэям быў дасягнуты за кошт выплаты яму 15 тыс. залатых). У гады збірання ардыншчыны з падаткаплацельшчыкаў , як правіла, не збіраўся дзяржаўны падатак на патрэбы войска– сярэбшчына. У адрозненні ад грашовай сярэбшчыны ардыншчына пераважна сплачвалася пушнінай. Сяляне з гаспадарскіх (вялікакняскіх) Падняпроўскіх валасцей павінны былі рамантаваць і будаваць абарончыя збудаванні ў цэнтрах сваіх валасцей, а таксама на паўд. ускраіне ВКЛ, яны неслі дазорную службу на магчымых напрамках нападаў татар.

Літаратура

1. Аповесць пра Миндощга и Войшалка// История Беларуси в документах и материалах.-Мн.: “Амалфея”, 2000.

2. Багалейша С. Канфедэрацыя Вялікага княства Літоўскага: праекты і дзяйсненні//БГЧ.–2005. –№ 7.

3. Ермаловіч М. Умацаванне ВКЛ. Утварэнне ВКЛ. //Бел. думка. – 1992. - № 6, 7.

4. Ермаловіч М. Старажытная Беларусь: Полацкі і Навагародскі перыяды. – Мн., 1990.

5. Ермаловіч М. Старажытная Беларусь: Віленскі перыяд. – Мн., 1994.

6. Казбярук У. Гедымін у летапісах//Спадчына –1992.–№5.

7. Корсак А. Ягайла-шумны чалавек.//Бел. Мінуўшчына.–1995.–№ 3.

8. Пасталіца В. Бітва на Сініх водах //БГЧ. – 1993. - № 3.

9. Рогалев А. Великое княжество Литовское: поиски исторических закономерностей// Крыжовы шлях.– Мн., 1993.

10. Саверчанка І. Вялікае княства Літоўскае: утварэнне дзяржаўнасці // БГЧ. – 1993.- № 2.

11. Тарасаў К. Памяць пра легенды. – Мн., 1994.

12. Юхо Я. Кароткі нарыс гісторыі дзяржавы і права Беларусі. – Мн., 1992.

Тема 6. Беларускія землі ў складзе Рэчы Паспалітай

1. Лівонская вайна 1558-1583гг.

2. Утварэнне Рэчы Паспалитай.

3. Дзяржаўны лад Рэчы Паспалітай

4. казацка-сялянская вайна на Беларусі 1648–1651 гг.

5. Вайна РП з Маскоўскай дзяржавай 1654–1667 гг.

Лівонская вайна 1558-1583гг.

Прычыны

Жаданне маскоўскага цара выйсці да Балтыйскага мора, Расія заняла выгаднае бы ваенна-стратэгічнае і эканамічнае становішча ў Еўропе.Гэтая тэрыторыя знаходзілася пад кантролем Польшчы, ВКЛ, Лівоніі (канфедэрацыі 5 княстваў, заснаваны рыцарамі Лівонскага ордэна на прыбалтыйскіх землях), з другой паловы XVI - першай паловы XVII стст. Называлася Ліфляндыяй або Інфлянтамі.

1557г. – заключэнне ваеннага саюза ВКЛ і Лівонскага ордэна.

Рускія войскі авалодалі Нарвай, Дзерптам (Тарту). Магістр Лівонскага ордэна запрасіў дапамогі ў суседніх краін.

1559г. пагадненне, згодна якому лівонія пераходзіла пад пратэктарат ВКЛ і Польшчы. Пасля ваенных няўдач Ордэн распаўся, в 1561г. – пагадненне– магістр Ордэна Кетлер аб’яўлены свецкім князем Курляндыі і часткі Лівоніі. У вайну супраць Масквы ўступіла ВКЛ, даслаўшы свае войскі.. Баявыя дзеянні разгарнуліся на беларускіх землях.

Пачатак 1562г. рускія войскі захапілі Мсціслаў, Воршу, Шклоў, Віцебск, дуброўна і Копысь. Зімой 1562-1563гг. Сканцэнтравана пад Мажайскам 60-тыс рус. войска. 31 студеня 1563г. пачатак аблогі Полацка. Малы гарнізон Полацка на з ваяводам Давойнам не іог доўга трымаць асаду. 15 лютага 1563г. захоп Полацка рускімі войскамі.

Зіма 1563–студзень 1564г. – прыпыненне баявых дзеянняў

1564г. Бітва на р. Ула пад Чашнікамі каля в. іванск. Войскі ВКЛ на чале з гетманам М. Радзівілам разбілі ўдвая больш 24 тыс. Корпус Шуйскага. З 1565г. пачалася пазіцыйная вайна.

1566-1569гг. Рускімі войскамі пабдаваны крэпасці для ўмацавання сваіх пазіцый у раене Полацка Туроўля, Суша, Сокал. Сітня, Чырвоная, каз’яны, Ула.

У жніўні 1579г. паход Стэфана Баторыя з 40 тыс. Войскам на Полацк. Рускія 20 дзен стрымлівалі атакі. Адным з герояў штурму Полацка быў ратнік Перавал, які быў адораны шляхецтвам і паклаў пачатак роду Пржавальскіх. 1579г. адваеваны ўсе крэпасці ў раене Полацка. 1580г. – уся тэрыторыя вызвалена. Пачаўся паход на рускія землі. Аднак пад Псковам былі спынены, у 1581г. пачалася аблога. Якая працяевалася болей 5 мес. абараняў горад Шуйскі.