Файл: Rassadin_S_E_Istoria.doc

4. Сталыпінская аграрная рэформа.

У рэвалюцыі 1905-1907 гг. своеасаблівую вастрыню набыў сялянскі рух і аграрнае пытанне. Таму ўрад прапанаваў свой шлях яго вырашэння - праз аграрную рэформу. Яе ажыццяўленне было звязана з імем прэм'ер-міністра Расійскай імперыі П. Сталыпіна.

Мэты рэформы:

1. разбіць адзіны агульнасялянскі фронт супраць памешчыкаў і раскалоць вёску; стварыць клас буржуазіі з ліку заможнага сялянства;

2. паскорыць капіталістычнае развіцце Расіі.

Мерапрыемствы рэформы: стварэнне хутароў і водрубаў, што ліквідавала цераспалосіцу;перасяленне малазямельных і беззямельных сялян у Сібір, што павінна зняць вастрыню сацыяльных сурярэчнацей на весцы.

Згодна са сталыпінскай аграрнай рэформай кожны селянін мог аб'явіць прыватнай уласнасцю надзел зямлі, які знаходзіўся ў яго карыстанні; кожны селянін мог свабодна выйсці з абшчыны, свабодна выбраць месца жыхарства і род заняткаў; любы селянін, які замацаваў зямлю ў прыватную ўласнасць, мог патрабаваць аб'яднання ўсіх яго раскіданых палосак у адзіны водруб. Калі на водруб пераносілася сядзіба, то ўзнікаў хутар. У сувязі з малазямеллем сялянам дазвалялася перасяляцца за Урал і атрымліваць невялікія грошы і пазыкі на ўладкаванне.

Рэформа ажыццяўлялася ў два этапы. Першы пачаўся з Указа ад 9 лістапада 1906 г. Згодна з ім кожны селянін мог выйсці з абшчыны і замацаваць свой надзел у прыватную ўласнасць.. Дазвалялася ствараць хутары, што садзейнічала ліквідацыі цераспалосіцы.

Другі этап пачынаецца з Указа ад 29 мая 1911 г. Землеўпарадкавальныя камісіі атрымалі права прымусова - у мэтах ліквідацыі цераспалосіцы - выдзяляць сялянам зям­лю ў адным участку і такім чынам штурхаць іх да перасялення на хутары. Да 1915 г. у Магілёўскай губерні выйшлі з абшчыны 56,8% гаспадароў, а ў Віцебскай губерні - 28,9%.

3 мэтай інтэнсіфікацыі сельскай гаспадаркі, павышэння культуры земляробства і жывёлагадоўлі землеўпарадкавальнымі камісіямі і земствамі прымаліся меры па ўзмацненню агранамічнай, заатэхнічнай, ветэрынарнай службаў, арганізацыі пунктаў продажу і пракату сельскагаспадарчых машын і нрылад, супрацьпажарнай бяспекі.

Вынікі рэформы.

1. Паскорыўся працэс расслаення сялянства і росту буржуазнай зямельнай уласнасці. Частка памешчыцкіх зямель пераходзіла ў рукі заможных сялян. У той жа час частка сялян-беднякоў прадалі сваю зямлю і накіраваліся ў горад.

2. Істотна ўзрасла тэхнічная ўзброенасць памешчыцкіх і пэўнай часткі заможных сялянскіх гаспадарак. Назіраўся рост сельскагаспадарчай вытворчасці, пасяўныя плошчы пашыраліся за кошт пасеваў тэхнічных і карма-вых культур.

3. Перасяленне сялян у Сібір не вырашыла аграрнае пытанне ў краіне.

Сталыпінская аграрная рэформа не атрымала свайго лагічнага завяршэння з-за забойства прэм'ер-міністра і пачатку Першай сусветнай вайны

Літаратура

1. Бригадин П.И., Кохановский А.Г. Социальная структура белоруского общества на рубеже Х1Х – ХХ вв. // Веснік БДУ. - Сер.3.- 1996. - № 3.

2. Эканамічная гісторыя Беларусі: .курс лекцый. – Мн., 1997.

3. Сосна У.А. Саслоўная структура феадальна-залежнага сялянства Беларусі ў першай трэці Х1Х ст. // Веснік БДУ. - Сер.3.- 1994. - № 1.

4. Бейкін Х. Аграрная рэформа 1861 г. у Беларусі і яе асаблівасці.//БГЧ.- 2001.–№1.

5. Панюціч В.П. Рэформы дзяржаўных сялян Беларусі (канец 50-х–70-я гг. ХІХ ст.)//БГЧ.–1996.–№3.

6. Рэберт Н. Адмена прыгоннага права ў Беларусі.// БГЧ.–2002.–№5.

7. Вышінскі У. Індустрыялізацыя БССР //Актуальныя пытанні гісторыі БССР.- Мн., 1991.

8. Лук’яненка Н., Вікторчык М. Калектывізацыя ў Беларускай ССР//БГЧ.–2005. –№2.

Тэма 15. Савецкая мадэль мадэрнізацыі БССР на этапе станаўлення індустрыяльнага грамадства. Рэалізацыя беларускай мадэлі сацыяльна-эканамічнага развіцця.

1. Шляхі і метады будаўніцтва індустрыяльнага грамадства ў Савецкай Беларусі. НЭП. Індустрыялізацыя. Калектывізацыя.

2. Асноўныя тэндэнцыі індустрыяльнага развіцця БССР ва ўмовах НТР.

3. Асноўныя тэндэнцыі сацыяльна-эканамічнага развіцця РБ. Станаўленне беларускай мадэлі сацыяльна-арыентаванай рыначнай эканомікі.

1. Шляхі і метады будаўніцтва індустрыяльнага грамадства ў Савецкай Беларусі. НЭП. Індустрыялізацыя. Калектывізацыя.

Новая эканамічная палітыка

Першая сусветная вайна і грамадзянская вайна прывялі да велізарных разбурэнняў у Расіі і на Беларусі. Панавала гаспадарчая разруха, разваліліся або аслаблі ранейшыя эка-намічныя сувязі, ішло распыление рабочага класа. Вельмі востра паўстала пытанне збяднення большай часткі насель-ніцтва. Валавая прадукцыя сельскай гаспадаркі складала 50% ад 1913 г. Не хапала хлеба, запалак, солі. Не ў лепшью стане знаходзілася прамысловасць, агульны аб'ём валавоі прадукцыі якой складаў 15-20% ад даваеннага ўзроўню.

"Ваенны камунізм" пасля заканчэння грамадзянскай вайны страціў усе аргументы на сваю карысць. У гэты час рашаючым фактарам сталі адносіны да Савецкай улады сялян, чыя лаяльнасць да яе і падпарадкаванне харчразвёрст-цы былі выкліканы страхам страты сваіх зямельных надзелаў у выпадку "белай рэстаўрацыі". Як толькі гэта пагроза знікла, сяляне сталі патрабаваць права свабодна распараджацца зямлёй і прадукцыяй сваей працы, выказваць не-задаволенасць харчразвёрсткай. Сяляне ўсё часцей супра-ціўляліся прадстаўнікам улады, у розных рэгіёнах краіны ўспыхвалі паўстанні.

Супраціўленне сялян палітыцы харчразвёрсткі пагаршала і без таго жабрацкае жыццё гараджан. У студзені 1921 г. хлебны паёк рабочых быў скарочаны. Галадала па ўсёй Савецкай краіне каля 40 млн. чалавек. Улады лічылі, што уці-хамірыць сялян толькі армія. Толькі ў Тамбоўскую губер-ню было паслана да 50 тыс. чырвонаармейцаў на чале з М. Тухачэўскім. 1 сакавіка 1921 г. паўсталі маракі Кранштата, якіх называлі "гонарам рэвалюцыі". Яны патрабавалі свабоды слова, друку, шматпартыйнасці, ліквідацыі харчраз­вёрсткі, свабоды гандлю, "поўнага права сялян над зямлёй". Падаўленнем мяцяжу кіраваў старшыня Рэўваенсавета Л. Троцкі сумесна з дэлегатамі X з'езда РКП(б).

Л. Троцкі унёс прапанову ў Палітбюро абмежаваць раз­вёрстку, прычыну крызісу ён бачыў у высокіх заданиях. У. Ленін убачыў іншае - крызіс ваенна-камуністычных мета-даў будаўніцтва сацыялізму. Аднак фактычна гэта быў больш глыбокі крызіс - крызіс усёй канцэпцыі сацыялізму, якую прапаноўвалі К. Маркс і У. Ленін. "Ваенны камунізм", або эксперымент па стварэнню камуністычнага грамадства, з'я-віўся сацыяльнай утопіяй. У далейшым гэты эксперымент адважыліся паўтарыць толькі кітайскія камуністы падчас грамадзянскай вайны ў 30-я гады, ды групоўка ў Кампучыі ў 70-я гады. Кіраўніцтва расійскай кампартыі ўжо на пачатку 20-х гадоў зразумела, што, каб пераадолець крызіс, захаваць сваю ўладу, трэба рэзка змяніць палітычны курс.

Першай антыкрызіснай мерай нэпа стала замена хар­чразвёрсткі натуральным падаткам. Гэта было адобрана X з'ездам РКЩб), які адбыўся 8-16 сакавіка 1921 г. Нату­ральны падатак быў менш развёрсткі, аб'яўляўся перад па-сяўной, не мог быць павялічаны на працягу года. Падатак першапачаткова складаў 20% ад чыстага прадукту, затым быў зменшаны да 10%, а з 1924 г. стаў збірацца грашыма. Усе лішкі прадукцыі пасля выканання падатку заставаліся ў селяніна. Партыя вымушана была пайсці на дазвол прыватнага, кааператыўнага і дзяржаўнага гандлю. У адрозненне ад іншых савецкіх рэспублік у БССР вядучае месца займаў прыватны гандаль. На яго долю ў 1922/1923 г. прыходзіла-ся 90% гандлёвых прадпрыемстваў і 85% тавараабароту. Дзяржаўны гандаль меў першынство ў аптовай сферы.

Селянін атрымаў права свабоднага выбару формы апрацоўкі зямлі і гарантыю землекарыстання. 3 усіх рэспублік СССР Беларусь з'яўлялася найбольш сельскагаспадарчай: у 1920-1923 гг. тут налічвалася 89% сельскага насельніцтва. Зразумела, што сельская гаспадарка была стрыжнем, вакол якога варочалася ўся эканоміка рэспублікі. Асаблівасцю эка-намічнага становішча Беларусі было тое, што ўвядзенне нэпа супала па часе з перадачай зямлі сялянам. У 1921 г. сялян-ства павялічыла свае землекарыстанне на 11,4% коштам бы­лых уладанняў памешчыкаў. Але гэта была нязначная пры-рэзка - менш чым па адной дзесяціне на двор, бо 70% нацы-яналізаваных зямель была перададзена ў дзяржаўны лясны і зямельны фонд. У выніку забяспечанасць сялян зямлёй у БССР была ніжэй сярэдняй па СССР на 41%.

У верасні 1922 г. Прэзідыум ЦБК БССР прыняў закон аб працоўным землекарыстанні. У ім аднолькава законнымі прызнаваліся арцелі, абшчыны, прыватнае ўладанне ў выглядзе водрубаў ці хутароў. Дазвалялася здача зямлі ў арэн-ду і выкарыстанне наёмнай працы, праўда калі працуюць і члены сям'і.

Зямельны крызіс можна было пераадолець толькі інтэн-сіфікацыяй формаў вядзення сялянскай гаспадаркі. Нарка-мат земляробства БССР распрацаваў курс на замену трох-полля шматполлем, на развіццё жывёлагадоўлі і каапера-цыі. Паралельна пачаў дзейнічаць новы Зямельны кодэкс БССР (прыняты ў жніўні 1924 г.).

За аснову землеўпарадкавання быў прыняты ўчастка-ва-падворны парадак землекарыстання ў форме пасёлкаў -аб'яднанняў 10-20 двароў з агульным шматпольным севазваротам (да 200 дзесяцін), а таксама хутароў Ліквідацыя цераспалосіцы дазваляла павялічваць прадукцыйнасць пра-цы, змяншаць выдаткі на апрацоўку зямлі, паляпшаць куль­туру земляробства. Быў створаны рэзервовы зямельны фонд, з якога надзяляліся бяднейшыя сяляне. Праўда, дзей-нічалі мінімальныя (5,6 дзесяціны) і максімальныя (11,9 дзесяціны) нормы землекарыстання на адну гаспадарку. Да 1928 г. болып за 25% двароў выйшла на хутары і водрубы, на 1,4 млн. га былі створаны пасёлкі. Заахвочвалася сялянс-кая кааперацыя, якая насіла крэдытна-збытавы характар і аб'ядноўвала ў 1928 г. 50% гаспадарак.

3 адменай дэкрэта аб нацыяналізацыі ўсёй прамысловасці ажыццяўлялася дэнацыяналізацыя дробнай і часткі сярэдняй прамысловасці і вяртанне яе былым уладальнікам. Каля 300 прадпрыемстваў было аддадзена ў арэнду. Прычым кожны грамадзянін мог сам арганізаваць саматужную або прамысловую вытворчасць з наймам ра-бочых: да 10 пры рухавіку, да 20 без рухавіка. Былі зняты абмежаванні на іх дзейнасць і дадзены правы юрыдычных асоб.

Нармальнае функцыянаванне гаспадарчага механізма было немагчымым без грашовай рэформы. Рэформа пача-лася ў 1922 г. з выпуску новай грашовай адзінкі - савецкага чырвонца. Чырвонцы абменьваліся на золата: 1 чырвонец раўняўся 10 дарэвалюцыйным рублям або 7,74 г. чыстага золата, або 5,14 дол арам ЗША. У снежні 1921 г. пачала пра-цаваць Усебеларуская кантора дзяржаўнага банка ў Мінску, якая ў далейшым арганізавала 9 філіялаў у акруговых цэнт-рах. Ствараліся камерцыйныя банкі, таварыствы ўзаемнага крэдыту. У адшчадных касах былі адменены абмежаванні на сумы прыватных асоб і арганізацый. Дзяржава абвясціла гарантыю тайны ўкладаў, сярэдняя велічыня якіх павялічы-лася ў 3,3 раза.

Была адноўлена грашовая аплата, уведзены тарыфы зарплаты, зняты абмежаванні на яе рост. Арганізацыя пра-цы пачала будавацца на прынцыпах матэрыяльнага стыму-лявання - здзельнай аплаты. Укараненне гаспадарчага раз-ліку дазволіла пазбавіцца ад ураўнілаўкі, улічваць кваліфі-кацыю работніка і яго працоўную актыўнасць. У зарплату ўключаўся кошт камунальных паслуг для сем'яў рабочых і служачых. I, як вынік, рост прадукцыйнасці працы, якая ў 1927 г. перавысіла даваенны ўзровень у 1,8 раза.

Нэп меў спрыяльныя вынікі для эканомікі Беларусі. Да 1927 г. была поўнасцю адноўлена сельская гаспадарка, пра-мысловасць Беларусі дасягнула даваеннага ўзроўню. Пры гэтым на долю дзяржаунага сектара прыходзілася амаль 3/4 усёй прадукцыі.

Партыйны і дзяржаўны апарат не мог прыняць новы эканамічны курс, таму што той адмаўляў камандныя мета-ды кіравання: таварна-грашовыя адносіны патрабавалі гнуткай прафесійнай палітыкі, ведаў і вопыту. А ў партдзяр-жапараце адсутнічалі стымулы да перабудовы: гарантава-ная заработная плата, дачы, санаторыі - усё гэта ён атрымлі-ваў незалежна ад эфектыўнасці працы.

Нэпам былі незадаволены таксама малакваліфікаваныя рабочыя, беспрацоўныя, беднякі, батракі. Яны склалі тую сацыяльную глебу, якая падтрымала дзеянні партапарату па ліквідацыі новай эканамічнай палітыкі.

Калектывізацыя ў Беларусі

У канцы 20-х гадоў групоўка Сталіна распачала адыход ад нэпа і рэпрэсіі супраць "непралетарскіх элементаў". На вёсцы галоўным ворагам быў аб'яўлены "кулак", г. зн. за-можны селянін. У 1927 г. на Беларусі такіх налічвалася 4,1% ад усяго вясковага насельніцтва.

Узмацненне "антыкулацкай лініі" ў другой палове 20-х гг. паставіла заможных сялян перад пытаннем: ці патрэбна пашыраць вытворчасць, калі "лішкі" ў любы момант могуць быць канфіскаваны дзяржавай? Як вынік, у 1927-1928 гг. экспарт збожжа па СССР скараціўся ў 8 разоў у параўнанні з 1926-1927 гг. Да таго ж існаваў дыспарытэт цэн на збож­жа і прамысловыя тавары. Нарыхтоўчыя цэны былі значна ніжэйшымі за рыначныя. Хлебанарыхтоўчы крызіс ставіў пад пагрозу планы індустрыялізацыі.

3 другога боку, рэзка павялічыўся попыт на збожжа ўнут-ры краіны. У ходзе індустрыялізацыі гарадам, рабочым і слу-жачым патрабавалася ўсё больш і больш прадуктаў харчаван-ня. Невыкананне дзяржаўнага плана нарыхтовак збожжа прывяло да ўвядзення ў гарадах прадуктовых картак.

I. Сталін падчас паездкі ў Сібір у студзені 1928 г. заявіў, што прычынай хлебанарыхтоўчых цяжкасцяў з'яўляецца "кулацкая стачка". Таму партыйна-савецкім органам было прапанавана актыўна выкарыстоўваць артыкул 107 Крымі-нальнага кодэксу (барацьба са спекуляцыяй) і сілай забі-раць "лішкі" хлеба ў сялян. Там жа ён заявіў: "Мы краіна савецкая, мы імкнёмся да стварэння абагульненай гаспа-даркі не толькі ў прамысловасці, але і ў сельскай гаспадарцы." Такім чынам быў вызначаны курс на масавую калектывізацыю сельскай гаспадаркі.