Өңеш кандидомикозы - ұзаққа созылған ауыр аурудан жүдеген және ұзақ уақыт антибиотиктермен емделгендерде (тетрациклин, левомицетин, пенициллин) кездеседі.

Өңеш актиномикозы - ағзаға енген саңырауқұлақтың айналасында оны басқа сау тіндерден ерекшелейтін спецификалы инфекциялы гранулема пайда болады.

Диагнозды анықтауда эзофагоскопияның және ойық жарадан немесе жыланкөзінен шығатын заттың микроскопиялық тексерісінің маңызы зор.

Өңештің аллергиялық және дәрілік зақымданулары – соңғы жылдары жиіленіп отыр. Бұған себеп әр түрлі дәрілерді жиі қолдану, тамақпен, дәрімен, бактериялар мен ағзаға көптеген аллергендердің енуі.

Клиникалық көрінісі - дисфагия, жұтқыншақтың, төс сүйегі артының ауырсынуы. Бөртпелер, эрозиялар ерінде, езуде (стоматит, гингивит, глоссит).

Өңеш патологиялық бұзылысына көптеген басқа аурулар (медиастинит, коллагенез, қан аурулары, жүрек-тамыр аурулары) да ұшыратады.

Жүйелі склеродермия. Теріні, буындарды, жүйке және эндокринді жүйелерді, ішкі мүшелерді (жүрек, тамыр, өкпе, ішек-қарын, бүйрек, бауыр, көк бауыр) зақымдайды.

Склеродермияда көбінесе кальцинозбен қосалқыланып шел майында, сіңірлерде, буын қапшығында кальций тұздары байланады.

Ішек-қарын склеродермиясында жүтыну бұзылады, қыжыл, іштің жоғарғы бөлігінде (аш қарынға ауырсыну) ауырсыну, моторлы және секреторлы бұзылыстар. Тіпте ішек-қарын түйілуі, ас қорыту мүшелерінің секрециялық аппараттарының атрофиясы байқалады.

Склеродермияда бет терісімен көз пішіндері бұзылады - бет маскаша қатып қалады, ауыз тарылады, мұрын үшкірленеді, еріндер жұқарады, көз аламасының қозғалуы нашарланады, қолдың саусақтары cуыққа сезімталданады, олар көкшіл немесе бозғылт, саусақтар ұйығыш, қышиды, ауырсынады. Рентгенмен текергенде өңештің болмашы кеңігендігі, тонусының бәсеңдігі, пептикалы ойық жарасы, диафрагманың өңеш өтетін тесігінің кеңеюі байқалады.

Ревматоидты, диссеминирленген қызыл жегі өңештің өзгерістері - дисфагия, өңештің ауыруы байқалады.

Бірақта қызыл жегіге тән көріністер - буындар ауырсынуы, қозғалыстары нашарлауы, деформациялануы. Аяқ-қол еттерінің атрофиясы, Фелти синдромы (полиартрит, спленомегалия, лейкопения, анемия, тері пигментациясы), анкилозданған спондилоартрит (Бехтерев ауруы), Рейтер синдромы (полиартрит, уретрит, коньюктивит).

Қызыл жегіде ультракүлгін сәулеге, қан құюға сезімталдық күшейеді. Науқас ауыр жүдейді, шашы түседі, гипергаммаглобулинемия және гипопротеинемия, қанда немесе сүйек миында Харгрейвстің қызыл жегілік торшалар және лейкоциттердің резетка түсті жиынтықтары. Диагноз үшін зақымданған терімен буыннан алынған биопсиялық материалды тексерудің маңызы зор.

Кардияның ахалазиясы кардиоспазм, өңештің идиопатиялық кеңеюі, френоспазм, мегаэзофагус, долихоэзофагус т.б. өңештің жүйке-бұлшық ет аппараттарының ауруы. Бұл ауруда тағамды жұтқанда кардияның физиологиялық ашылуы бұзылады да өңештің тарылған орнынан жоғарғы бөлшегі созылып кеңейеді. Онда 2-3 л. дейін тағам жиналуы мүмкін. Бұл ауру 100 мың адамның 0,6-2-де кездеседі. Клиникасында төстің артының ауыруы, дисфагия және регургитация, құсық. Құсықта қарын құсығына тән қышқыл иісі жоқ. Диагноз үшін өте маңызды эзофагоскопия және рентгенді тексерістер. Барий ұзақ уақыт қарынға жетпей, кеңіген өңеште сақталады.

Өңеш дивертикулы - өңештің кілегейлі қабатының кейде барлық қабаттарының шектелген азғана бөлшегінің қапшықша кеңейіп томпаюы. Дивертикулдың туа және жүре пайда болатын, шынайы және жалған түрлері белгілі.

Клиникасында жұтынудың бұзылуы және тағамның өңештен өтуінің қиындануы, дисфагия дамиды. Тағам өңеште тұрып қалады. Құсықта жаңа немесе бұрын қабылданған тағамдар мен көп мөлшерлі сілекей болады. Оларда тұз қышқылы жоқ. Кейде толы дивертикул мойында жұмсақ ісік ретінде байқалады.

Көк еттің өңеш өтетін тесігінің жарығы - өңеш тесігі арқылы іштің кей-бір мүшесінің көкірекке енуі. Жарық қапшығының ішінде өңештің төменгі бөлшегі, қарын, ащы немесе тоқ ішектер бөлшегі, шарбы, көк бауыр болуы мүмкін.

Дисфагия, төс артының ауырсынуы, төстің қатты ауыруының жүрек тұсына, сол иыққа, сол жауырынға берілуі (гастрокардиалъды синдром). Өңештен, қарыннан қан ағуы.

Диагноз ренттендік және эндоскопиялық тексеріспен анықталады.

Өңеш көк тамырының варикозданып кеңеюінде

аурудың әлсіреуі, анемиясы, жүдеуі, тағам қабылдағанда төс артында жағымсыз сезім пайда болуы, дисфагия.

Рентгенде:

1) Өңештің кеңеюі (алғашқыда).

2) Өңештің тарылуы (кейінгі кезеңінде).

3) Бұралған өңеш.

4) Контрасты массаның өңешпен бәсең ағуы.

5) Өңеш қабырғаларында кішкене көлеңкелер пайда болуы.

6) Өңеш қабырғаларында кішкене дөңгелекше кемістіктері.

7) Дөңгелекше немесе орақ түсті көлеңкелер.

8) Фестон, тіс сияқты көріністер.

9) Обструктивті бөлшектер жоқтығы.

Өңештің қатерсіз ісіктері - аденома, лейомиома, фиброма, ангиома, невринома - ауыру сезімін және интоксикация көріністерін бермейді. Олар ойда жоқта рентгендік немесе эндоскопиялық тексерістерде анықталады.

Өңештің қатерлі ісігі - аc қорыту мүшелерінің қатерлі ісіктерінің 20% өңеш рагі. Ісік көбінесе өңештің физиологиялық тарылған жерінде орналасады. Мойын бөлшегі - 15%, кеуде бөлшегі -35%, іш бөлшегі - 50%.

Клиникасы - жұтынудың қиындануы, өңеш бойының тұрақты ауырсынуы, кекіру, лоқсу, құсу. Науқас шапшаң жүдейді, кахексия, тері құрғайды, тырысады. Диагноз үшін эзофагоскопия және биопсияның маңызы зор.

VII - ТАРАУ. ҚАЛҚАНША БЕЗДІҢ АУРУЛАРЫ

7.1. ЭНДЕМИЯЛЫ ЖЕМСАУ ЖӘНЕ ТИРЕОТОКСИКОЗ.

Эндемиялы жемсаудың этиологиясы мен патогенезі. Диагнозы мен емі. Тиреотоксикоз. Симптомдары. Диагнозы мен емделуі

Қалқанша безінің ауруларының жіктелуі (С.В.Николаев бойынша)

1. Туа пайда болатын кемістіктер:

а) аплазия және гипоплазия (гипотириоз немесе микседема),

б) бездің эктопиясы (өз орнынан басқа жерде орналасуы),

в) тіл мен қалқанша безі арасының тамыры бітелмеуі әсерінен өсетін киста мен жыланкөздер.

2. Эндемиялық жемсау

а) 0, І-II-III-ІV-V дәрежелі жемсаулар,

б) бездің жағдайына сай (эутиреоидты, гипертиреоидты, гипотиреоидты-

кретинизм)

в) сыртқы пішініне сай (диффузды, түиіншекті, аралас)

3. Спорадикалы жемсау (0, I,II-III-IV-V дәрежелі)

4. Диффузды уландырғыш (токсический) жемсау

Базедов ауруы, тиреотоксикоз, алғашқыдан улы диффузды жемсау:

а) жеңіл

б) орташа

в) ауыр түрлері

5. Гипотиреоз:

а) жеңіл

б) орташа

в) ауыр

г) микседема

6. Қалқанша безінің қабыну аурулары:

а) жедел тиреоидит (струмит)

б)созылмалы тиреоидит (Риделдің фиброзы, Хашимотоның созылмалы тиреоидиті)

в) бездің түберкулезі, мерезі, актиномикозы, эхинококкі.

7. Бездің жаракаттары:

а) ашық

б) жабық

8. Бездің қатерлі ісіктері (рак, саркома, метастаздар, аденома).

Эндемиялы жемсау ауруы көне заманнан белгілі. Гиппократ, Ю. Цезарь галлдардың (француздар) арасында мойындары жуандары жиі кездесетінін жазған. XIX ғасырға дейін қалқанша безінің ісінуінің себебі белгісіз болатын. Бұны тыныс жолының жарығы санайтын.

Жемсау ауруы жер жүзінің барлық аймақтарында кездеседі. Барлығы 200 млн. науқастар бар деп саналады.

Эпидемиалы жемсау тұрмыс жағдайы нашар (дымқыл, вентиляциясыз үйде тұру, сапасыз, калориясы аз тағамдармен қоректену, авитаминоз) ауру жас азаматтарда жиі басталады. Бұнымен қатар эпидемиялы жемсау белгілі аймақтарда жиі және бұл аймақтарда адамдарға қоса малдар да ауырады. Бұндай аймақтар үлкен өзендер мен таулар маңайларында орналасады. Мәселен, Швейцария Альпасының тұрғын балаларының 90% қалканша безінің үлкейгендігі анықталады.

Қалқанша безі - ішкі секрециялық мүше. Безден шығатын гормондар қанға кұйылып нәурыздар, майлар, көмірсулар алмасуын және сіңуін қалыптандырады, ағзаның инфекцияға қарсы қорғаныс реакциясын күшейтеді.

Қалқанша безінен бір емес бірнеше гормондар шығады. Олардың әсерлері әлі толық анықталмаған.

Бездің аурулары оның гормондарының көп немесе аз шығуымен байланысты. Осының әсерінен ағзадағы алмасу үрдісі көтеріледі немесе төмендейді.

Қалқанша безі ағзадағы басқа ішкі секреторлы бездермен (гипофиз, ұрық бездері) және вегетативті жүйке орталықтарымен байланысты. Қалканша безі гуморальды және жүйке жүйелеріне бағынышты.

Без қанды төрт қалқанша безінің артерияларынан (2-жоғарға және 2-төменгі) алады, жоғарғы артериялары сыртқы ұйқы артериядан басталады, ал төменгі артериялары бұғана асты артериясынан басталады.

Бездің венозды қан тамырлары өте көп және олар өз ара жақсы анастомозданған.

Қалқанша безінің иннервациясы күшті. Симпатикалы жүйке тамырлары артериялармен қатар жүреді. Оларға қоса безге кезбе жүйкенің бұтағы - қайтармалы нерв (n. recurens) жақындайды. Бұл жүйкені кесу немесе байлау дауыс шығуын бұзады. Аурудың дауысы шықпайды. Бұл дыбыс байламдарының салдануымен байланысты. Ересек адамдарда қалқанша безінің салмағы 20-35 г. болса, нәрестелерде 1-2 г.

Эпидемиялық және спорадикалық жемсауларда бездің өсуі жайылмалы немесе нодозды түйінді болуы мүмкін.

Ұзақ уақыт өскен безде дәнекерлі тіндер көбейіп, безді қатаюы кейде онда әк жиналуы мүмкін.

Жемсау ауруының этиологиясы мен патогенезі - қазіргі уақытқа дейін көптеген теориялар ұсынылған.

1. Су теориясы (водная теория) - суда кейбір заттардың көбеюі. Бұл теорияның дәлелі ретінде келесі жағдайды атауға болады. Егер суды қайнатып ішсе без өспейді. Бұл суды қайнату ондағы зиянды заттарды жоятындығының дәлелі болып саналады.

2. Жер, топырақ (почвенная) теориясы. Кейбір белгілі жерлерде жайылатын малдарда ауру басталуы мүмкін. Бұл малдарды басқа жерлерде жайса, немесе басқа жерде өсетін шөптермен көректендірсе без өспейді.

3. Инфекция теориясы - судың, тағамның кемістіктері, санитарлы - гигиеналы жағдайдың нашарлығы.

4. Йод жетіспеушілік теориясы - 1849 ж. Прево (Prevot), Шатен (Chatin) суда, жерде, ауада йодтың мөлшерін анықтап, йоды көп жерде кретинизм және жемсау ауруы кездеспейтіндігін жазған.

Теңізді аймақтың тұрғындарында жемсау ауруы жоқ. Өйткені теңіз суында, ауада йод көп. Сонымен, жемсау ауруы йод кемістігінен басталады және ауруды емдеудің негізі йод кемістігін толықтандыру болады. Йод ағзадағы алмасу үрдістерінің катализаторы болып саналады.

Эндемиялы жемсаудың алдын алу үшін йодты профилактика жүргізіледі.

Спорадикалы жемсаудың басталу себептері өзгеше - бұған ішкі секреторлы бездердің эндокринді өзгерістері себеп болады.

Диффузды-токсикалы жемсаудың себептері де өзгеше - көбінесе аурудың бұл түріне психикалы травмалар (өрт, катастрофа, жақындардың өлімі) себеп болады.

Эпидемиялы жемсау ауруының клиникасы

1. Калканша безінің формасының өзгеруіне көңіл бөлінеді, без үлкейген бе жоқпа? Қай бөлігі үлкейген? Көбінесе оң бөлігі үлкейеді. Түйіншіктелген түрінде - домалақ немесе сопақ жеке түйіншіктер анықталады. Кейде диффузды ісінуге қоса жеке түйіншіктер байқалып бездің аралас түрі анықталады.

2. Безді сипалаумен - оның консистенциясын (жұмсақ, эластикалы, қатты) айырады. Паренхиматозды жемсау жұмсақ, ал фиброзды түрі қатты, кистозданған түрінде эластикалы.

3. Безді тыңдап одан қан тамыры дыбысы жоқтығын айырады.

4. Ауруға су жұтқызып бездің қозғалатындығын анықтайды. Егер "ісік" қалқанша безінен өссе ол жұтқыншақпен қоса қозғалады. Бұған қоса безді қолмен қозғап тексеру қажет.

Жемсау ауруының кейбір сирек кездесетін түрлерінде оны көзбен көрудің, қолмен тексерудін ерекшеліктері бар.

Сүңгігіш (ныряющий) жемсауда - демді ішке тартқанда "ісік" төс сүйегі артына тығылады, ал демді шығарғанда қайта көрінеді. Бұндай без кеңірдекті қысып асфиксияға ұшыратуы мүмкін. Кейде қалқанша безі төс сүйегінің артында өсіп өңешті, кеңірдекті қысып, олар ісік ауруларының көрінісін береді (ретроэзофагеальды, ретротрахеальды немесе ретрофарингеальды бездер).

Бұдан соң аурудың келесі симптомдары анықталынады:

1. Калқанша безінің жағдайын айыру үшін аурудың 3 түрі кездесетіндігін (эутиреоидты, гипертиреоидты, гипотиреоидты) ұмытпаған жөн. Бұл терминдер бездің қызметінің бұзылмағандығын, жоғарыланғанын және төмендегендігін сипаттайды.

Гипертиреоидты түрінде жүрек соғуының шапшаңдануы, қол-аяқ, саусақтарының, тілдің дірілі, тершеңдік, дене қызуы, жүдеу және аппетит өсуі байқалады.

Бұнымен катар көз симптомдары - конвергенцияның бұылуы, кабақтардын сирек жабылуы.

Гипофункциялы түрінде - наукас адам немқұрайлы, ұйқышыл, жүрек соғуы сирек, аппетит нашар, бірақ ауру жүдемейді, алмасу үрдістері төмендеген.

Эутиреоидты (аурудың жағдайы бұзылмаған) жемсауда - еш қандай сыртқы көріністер жоқ.

Бұл ауруларда кездесетін функционалды бұзылыстармен қалканша безінің өсу мерзімін, оның консистенциясының өзгеруін анықтаудың маңызы зор. Өйткені тез өсетін жемсау тыныс жолдарын қысып асфиксияға ұшыратады. Мұндай ауруды операциямен емдеу қажеттігі туады.

Әрқашанда аурудың жүрегін тексеру қажет. Жүрек кеңиді, оның еттері қалыңдайды (гипертрофия) - жүректің мұндай бұзылуын механикалық немесе жемсаулық жүрек атайды.

Кейбір ауруларда жұтыну қиындайды, дауысы бәсенденеді (сиплый голос). Оның себебі қайтармалы нервтің қысылуы. Егер дауыс бәсеңденуі операциядан соң басталса тігін жібі алынып жүйке тігіннен босатылады. Егер без түйртпектерімен симпатикалық жүйке бағанасы қысылса Горнер синдромы - (көздің тарылуы және көз алмасының шүңіреюі) байқалады.

Аурудың диагнозын бірнеше симптомдарды анықтау нәтижесінде шешеді:

1. Ең алдымен "ісіктің" қайдан өскені-қалқанша безінен немесе басқа мүшеден өскендігі анықталады.

2. Бездің формасын айыру қажет (диффузды, түйіншекті, немесе басқа).

3. Қалқанша безінің қызметін анықтау (қалыпты, көтерілген, бәсеңдеген) қажет.

4. Бездің қозғалғыштығын, онда қан айналысын анықтау.

Жемсау ауруын басқа аурулардан ажырату

Ең алдымен жемсауды медиастинальды ісіктерден, аорта аневризмасынан ажырату - айыру қажет. Бұл үшін рентгенді және радиоизотопты ( радиоактивті йодпен) тексеріс орындалады.