ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 04.12.2023
Просмотров: 744
Скачиваний: 1
СОДЕРЖАНИЕ
Сабақ 2 Жасушаның генетикалық аппараты
Сабақ 3 . Тақырып: Сомалық және жыныс жасушалардың бӛлінуі. Тақырыптың негізгі сұрақтары:
Постмитоздық кезең (пресинтездік) кезең G1:
Гаметогенез (оогенез, сперматогенез), сатылар сипаттмамасы. Мейоз анықтамасы және
Митоз және мейоздың медициналық маңызы.
2 сурет. Көз бұршағының индукциясы.
Онтогенездің жасушалық механизмдерi.
Даму ақауларының сызбасы ДТБА жіктелуі:
Сабақ 5 АҚПАРАТТЫҚ – ДИДАКТИКАЛЫҚ БЛОК
Аутосомды-доминантты тұқым қуалауға тән белгілер:
Аутосомды-рецессивті тұқым қуалауға тән белгілер:
Х-хромосомамен тіркес доминантты тұқым қуалауға тән белгілер:
Х-хромосомамен тіркес рецессивті тұқым қуалауға тән белгілер:
Голандриялық немесе У-хромосомамен тіркес тұқым қуалауға тән белгілер:
Митохондриялық тұқым қуалауға тән белгілер:
Белгілердің тіркес тұқым қуалауы.
Сызба – 2. Талдаушышағылыстыру №1.
Сызба – 3. Талдаушы шағылыстыру № 2
Нуклеин қышқылдары, құрылысы, жіктелуі
РНҚ –ның өмір сүруге қабілеттілігі:
Эукариоттардың генінің молеклалық құрылымы(схема түрінде)
Ген, классификациясы және функциясы
Геннің атқаратын қызметіне байлансыты гендер екі топқа бөлінеді:
Ағзалардың тіршілік қабілетіне байланысты гендер былай жіктеледі:
Нуклейн қышқылдары мен геннің медициналық маңызы
Сабақ 9 Ақпараттық дидактикалық блок
Репликацияның негізгі ферменттері:
Прокариотгендерініңактивтілігініңреттелуі:
Эукариоттар гендерінің экспрессиясының реттелуі
Гендерактивтілігініңгеномдықдеңгейде(ДНҚ)реттелуі
Эукариоттардың ДНҚ фракцияларының сипаттамалары
Кейбіргендердіңконститутивтік(тұрақты)экспрессиясы
Гендер активтілігінің транскрипциялық деңгейде реттелуі
Эукариоттық жасушалардағы нақты бір ген кластары біршама тұрақты транскипцияланып өте сирек жағдайда репрессияға ұшырауы мүмкін. Мысалы, рибосомалық РНҚ-лардың (28S S немесе 18 S) немесе тасымалдаушы РНҚ-лардың гендері жасушада көптеген көшірмелер түрінде болып, қарапайым мультигендік тұқымдастарды қалыптастырады. Бұл гендер РНҚ-полимераза І (рибосоманың үлкен бөліктері) және РНҚ-полимераза ІІІ (5S РНҚ және т-РНҚ) арқылы біркелкі транскрипцияланады, бірақ түзілетін өнімдері мен синтезделу жылдамдығы түрліше болады.
Мысалы, дрозофила шыбынының политенді (алып) хромосомаларындағы көлденең жолақтар мен олардың арасындағы ашық түсті учаскелер дернәсілдің түрлі ұлпа жасушаларында бірі-біріне ұқсас біркелкі екені көрінеді. Осы көлденең жолақтардың ара- арасында «үй шаруасының» гендері орналасқаны анықталды. Бұл гендер тіршілікке аса қажетті белоктарды анықтайды және барлық жасушаларда үнемі активтілікті көрсетіп, тұрақты тарқатылған күйде болады (Bautz, Kabisch, 1983). Бірақ «үй шаруасының» гендері кейде ұзақ уақыт активсізденген күйде болуы мүмкін, мысалы, жасушаның митоздық бөлінуі кезінде.
Тек арнайы қызмет атқаратын (маманданған) ұлпалар мен жасушаларда ғана активтілік көрсететін «сән-салтанат» гендерінің болуы, гендер активтілігінің біркелкі еместігін (дифференциалдығы) ереже деп түсіну қажеттігін дәлелдейді. Арнайы қызмет атқаратын жасушалардағы «сән-салтанат» гендерінің активтілігіне мысал ретінде глобин, кристаллин, фибрин, овальбумин, казеин, иммуноглобин т.б. белоктарды анықтайтын
гендерді алуға болады.
Геномдық (ДНҚ) деңгейде гендер активтілігі реттелудің 5 типін ажыратады:
1. Толық генетикалық блок (геномның активсізденуі) байқалады:
а) жасушалық циклдың
митоздық бөліну кезінде хроматин аса жоғары дәрежеде ширатылған күйде болып хромосоманы қалыптастырады және осы кезде барлық гендердің транскрипциялық активтілігі тоқталады;
ә) мейозда, жыныс жасушаларының бөлінуі кезінде; тек омыртқалылардың мейоздық диплотена сатысындағы ерекше құрылысты хромосомаларында активтілік сақталады. (Vlad, 1983);
б) сүтқоректілердің аналық ағзаларындағы жыныстық екі Х-хромосоманың біреуі (сомалық жасушаларда) эмбриогенездің бастапқы сатыларында тығыздалып, гетерохроматиндік жыныстық Х-хромотинге немесе Барр денешігіне айналады. Осы – Х- хромосомадағы гендердің басым көпшілігі активтілігін жояды. Бірақ жаңадан түзіліп жатқан оотидтерде Барр денешігі болмайды, сондықтан Х-хромосомалардың екеуі де активтілігін сақтайды.
Аталық ағзалардың сомалық жасушаларындағы (ХУ) сыңар Х-хромосоманың гендері активті күйінде қалады. Алайда аталықтардың жыныс жасушаларындағы Х- хромосома сперматогенез басталғанға дейін активсізденеді, өйткені активті Х-хромосома сперматогенездің бұзылуына және бедеулікке себеп болар еді.
в) аталық ағзалардың жыныс жасушаларындағы гендер активті емес, олардың активтенуі тек ұрықтанудан кейін жұмыртқа жасушасының цитоплазмасында жүреді.
г) транскрипциялық активтіліктің кешігуі сонымен қатар кейбір өсімдіктердің тұқымдарында, диапауза жағдайындағы жасушалардың гендерінде, бактериялар мен төменгі сатыдағы саңырауқұлақтардың спораларындағы гендерінде байқалады.
д) кейбір өсімдіктердің тұқымдарында жасуша (Artemia gastrulae), бактерия және саңырауқұлақтарының спораларының ядролары диапаузаға, түскен кездерінде
транскрипциялық активтілік тоқтайтындығы байқалған.
Кейбіргендердіңконститутивтік(тұрақты)экспрессиясы
-
Дрозофиланың политенді хромосомаларындағы дискі аралық аудандарда орналасқан «үй шаруасының» гендері тұрақты транскрипцияланады (Semeshin et al., 1979). -
Барлық жасушаларда олардың тіршілігінің барлық кезеңдерінде нақты бір гендердің өнімдеріне тұрақты және универсалды қажеттілік болады. Олардың қатарына р-РНҚ-ның 4 типінің – 28 S,18S, 5,8S және 5S өнімдері, 20 түрлі аминқышқылдарын тасымалдайтын т- РНҚ-лар және бірнеше жүздеген белоктар, мысалы, гистондар, убиквитин, лактатдегидрогеназа, РНҚ-полимераза т.б. жатады. -
Кейбір гендер нақты бір ұлпаларда ғана активтілік көрсетеді. Мысалы, Xеnорus Laevis ооциттерінде 5 S р-РНҚ-ның ооцит - арнайы гендерінің 19000 көшірмесі бар. Олар тек ооциттерде активті болып, басқа жасушаларда активтілік көрсетпейді. -
Лактатдегидрогеназа (ЛДГ) ферменті гендердің аздаған тұқымдастарымен анықталады. Геннің әр тұқымдасы лактатдегидрогеназаның жеке бір тізбегінің синтезін бақылайды. А және В тізбектері сүтқоректілердің барлық жасушаларында синтезделсе, С тізбегі тек сперматоциттерде синтезделеді. -
Дрозофиланың (Chironomus) политенді хромосомаларындағы пуффтардың түзілуі (хроматиннің тарқатылуы) арнайы белоктардың синтезін анықтайтын гендер активтілігінің айқын дәлелі болып табылады. -
ДНҚ молекуласында еш уақытта транскрипцияланбайтын бөліктері де бар, мысалы нуклеотидтердің қысқа, тандемді қайталанатын жүйелерінен тұратын учаскелер. Олар хромосомалардың гетерохроматиндік учаскелерінде, центромераларында және У- хромосомада орналасқан. ДНҚ-ның бұл учаскелері барлық жасуша типтерінде еш уақытта транскрипцияланбайды. Сол сияқты ДНҚ-ның спейсерлік учаскелері де транскрипцияланбайды. Бірақ кейбіреулері ядролық РНҚ молекулаларымен транскрипциялануы мүмкін.
Жоғары сатыдағы эукариоттар геномының айтарлықтай үлкен бөлігі ДНҚ-ның қайталанатын жүйелерінен тұрады. Ол жүйелерде құрылымдық және реттеуші гендtр болмайды. Оларды псевдогендер деп атайды. Псевдогендер бірқатар ген тұқымдастарында кездеседі. Псевдогендер ДНҚ-ның комплементарлы көшірмелері, олар сәйкес а-РНҚ-ның кері транскрипциясы нәтижесінде түзіледі. Псевдогендердің интрондары түсіп қалады және құрамында транскрипцияның жүруіне кедергі болатын көптеген стоп кодондар (мағынасыз кодондар) кездеседі.
-
Кейбір ДНҚ-да сплайсинг жүріп, нәтижесінде хромосома ішіндегі гендердің орын алмастырулары байқалады. Бұл механизмді иммуноглобиндер синтезін бақылайтын гендердің экспрессиясында кездестіруге болады.