ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 04.12.2023
Просмотров: 770
Скачиваний: 1
СОДЕРЖАНИЕ
Сабақ 2 Жасушаның генетикалық аппараты
Сабақ 3 . Тақырып: Сомалық және жыныс жасушалардың бӛлінуі. Тақырыптың негізгі сұрақтары:
Постмитоздық кезең (пресинтездік) кезең G1:
Гаметогенез (оогенез, сперматогенез), сатылар сипаттмамасы. Мейоз анықтамасы және
Митоз және мейоздың медициналық маңызы.
2 сурет. Көз бұршағының индукциясы.
Онтогенездің жасушалық механизмдерi.
Даму ақауларының сызбасы ДТБА жіктелуі:
Сабақ 5 АҚПАРАТТЫҚ – ДИДАКТИКАЛЫҚ БЛОК
Аутосомды-доминантты тұқым қуалауға тән белгілер:
Аутосомды-рецессивті тұқым қуалауға тән белгілер:
Х-хромосомамен тіркес доминантты тұқым қуалауға тән белгілер:
Х-хромосомамен тіркес рецессивті тұқым қуалауға тән белгілер:
Голандриялық немесе У-хромосомамен тіркес тұқым қуалауға тән белгілер:
Митохондриялық тұқым қуалауға тән белгілер:
Белгілердің тіркес тұқым қуалауы.
Сызба – 2. Талдаушышағылыстыру №1.
Сызба – 3. Талдаушы шағылыстыру № 2
Нуклеин қышқылдары, құрылысы, жіктелуі
РНҚ –ның өмір сүруге қабілеттілігі:
Эукариоттардың генінің молеклалық құрылымы(схема түрінде)
Ген, классификациясы және функциясы
Геннің атқаратын қызметіне байлансыты гендер екі топқа бөлінеді:
Ағзалардың тіршілік қабілетіне байланысты гендер былай жіктеледі:
Нуклейн қышқылдары мен геннің медициналық маңызы
Сабақ 9 Ақпараттық дидактикалық блок
Репликацияның негізгі ферменттері:
Прокариотгендерініңактивтілігініңреттелуі:
Эукариоттар гендерінің экспрессиясының реттелуі
Гендерактивтілігініңгеномдықдеңгейде(ДНҚ)реттелуі
Эукариоттардың ДНҚ фракцияларының сипаттамалары
Кейбіргендердіңконститутивтік(тұрақты)экспрессиясы
Гендер активтілігінің транскрипциялық деңгейде реттелуі
Детерминация - (анықтау, шектеу) морфогенездiң алғашқы кезеңдерінде дамып келе жатқан ағза бөлiмдерi арасындағы сапалық айырмашылықтардың пайда болуы. Детерминацияның негізінде кейбір гендердің активтенуі немесе м-РНҚ және ақуыздардың синтезі жатыр.
Детерминация – дамудың нақты бағытын айқындайтын функционалдық жүйе. Детерминация нәтижесінде эмбрион жасушалары бастапқы жасушаларға ұқсамайтын, қайтымсыз ерекшеліктерге ие болады. Бұл жасушалардың дифференцациялануының өзіндік жасырын түрі деп те қарастырылады: жасуша өзі жайлы біледі, бірақ оны жариаламайды. [Генетика под ред. Иванова В.И.с. 294].
Бірдей гендер жиынтығы бар жасушалар детерминацияланғаннан кейін сыртқы белгілерімен, яғни фенотипі бойынша ерекшеленеді. Детерминацияланған жасушалардың потенциалы шектеулі болады.
Қалыпты даму кезiнде жауапты материалда индуктордың әсерiнен алғашқыда тұрақсыз (лабильды) детерминация, кейiннен-қайтымсыз, стабильды детерминация жүредi. Содан кейiн морфологиялық жіктелу байқала бастайды, яғни мүше немесе ұлпаның бастамасы пайда болады және оның ары қарай бөлінуі басталады.
Жасушалардың дифференциациялануы - арнайы жасуша, мүшелер мен ұлпалардың қалыптасуына әкелетiн, дараның даму барысында бiртектi жасушалар мен ұлпалардың арасында айырмашылықтардың пайда болуы және олардың өзгерулері. Дифференциялау құрылыс пен қасиеттердiң өзгеруiне негiзделген (жүйке жасушалары жүйке импульстарын тасымалдайтын қасиетке ие,
бездi жасушалар-бездi заттарды секрециялауға қабiлеттiкке ие болады және т.б). Дифференцияланудың негiзгi факторлары-алғашқы эмбриональды жасушалардың цитоплазмасының ерекшелігі және көршiлес жасушалардың арнайы әсерi-индукция.
Дифференциялану этаптары жүйелi түрде былай жүредi:
1. жасушалардың дифференциялануының 1-шi себебi жұмыртқа жасуша цитоплазмасының химиялық әртүрлiлiгi болып табылады;
ол ұрықтанудан кейiн күшейедi: сперматозоидтың жұмыртқа жасушасына енген кезде цитоплазма компоненттерiнiң қайта орналастыруы (ооплазматикалық сегрегация);
3. жұмыртқа жасушасы цитоплазманың химиялық әртүрлiлiгі бластомерлердiң цитоплазманың химиялық әртүрлiлiгiне ауысады –Әрбір бластомерлер нақты морфогенездің концентрациясының градиентімен орналасқан.
Эмбриональды индукция-дамып келе жатқан ағза бөліктерінің өзара әсері, мұнда бір бөлігі -индуктор, басқа бөлiгi- жауап қайтаратын жүйесiмен әрекеттесіп, оның даму бағытын анықтайды. Эмбриональды индукцияны қосмекендiлер ұрығының эктодермалық эпителийiндегi көз бұршағын зерттеген кезде Шпеман ашты (2 сурет): көз көпiршiгi → көз бокалы → көз бұршағы (хрусталик) → қасаң қабық. Кейінірек ол, осы жануарларда гаструланың эктодермасынан жүйке пластинкасы түзілу үшін, хордомезодермамен эктодерманың жанасуы керек екенін көрсетті. Бұл қарым-қатынас
бiрiншi реттi эмбриональды индукциядеп, ал индуктор - бластопордың арқа ернi
ұйымдастырушы деп аталады.
2 сурет. Көз бұршағының индукциясы.
1-алдыңғы ми; 2-эктодерма, 3- көз көпіршігі; 4- көз бокалы; 5-көз бұршағының бастамасы; 6-көз бұршағы; 7-қасаң қабық; 8- торлы қабат.
Тәжiрибе көрсетiлгендей, жауап беру жүйесi индуктордың әсерiнен дифференцияланып, одан ары жиі өзі пайда болатын мүшелер бастамасы мен ұлпалардың индукторы болады, ұрықтың бүкiл дамуына индукциялық қарым-қатынастардың тiзбегi болып табылады. Бірқатар жағдайларда индуктордың әсері ғана емес әсерді қабылдайтын жүйенің де ары қарай индуктордың жіктелуіне септігін тигізетіні анықталды. Индукция жүзеге асу үшін индуктордың әсерiне ұшырайтын жасушалар керектi компетенцияларға ие болу керек. Компетенциядеп - эмбриональды материалдың әртүрлi өзгерiстер әсерiне жауап қайтару қабiлетiн айтамыз.
Онтогенездің жасушалық механизмдерi.
Онтогенез механизмдеріне келесi үдерістер жатады: пролиферация немесе жасушалық көбею (бөліну), миграция немесе жасушаның орын ауыстыруы, жасушалардың сұрыпталуы, олардың бағдарламалы жойылуы (апоптоз).
Жасушалардың пролиферациясы (көбею, бөліну) - онтогенездегi маңызды үдеріс.
Бiржасушалы зиготаның бөлiнуi арқылы көпжасушалы ұрық дамиды.
Бөлшектену кезінде жасаушалардың пролеферациясы кейінгі кезеңдерге қарағанда жылдам өтеді. Гаструляция, органогенез кезеңдерінде ұррықтың белгілі бір бөліктерінде пролеферация таңдамалы жүреді. Пролеферация жылдамдығы жоқары болған сайын эмбриогенезде сапалы өзгерістер жүреді. Бөлiну ағзаның өсуiн қамтамасыз етедi. Жасушалардың пролиферациясы морфогенетикалық процестердi қамтамасыз етедi. Постнатальды онтогенезде жасушалардың бөлiнуiнен зақымдалған мүшелердiң жаңаруы, қайта құрылуы, жаралардың жазылу үдерісi жүредi. Жасушалар бөлiнуi әр түрлi уақытта,
әр жерде әртүрлі қарқындылықпен өтедi, клональды сипатты болады және үнемі генетикалық бақылауда болады.
Жасушаның бөлінуінің жылдамдығы тез немесе баяу болса пролиферацияның бұзылуына алып келеді.
Пролиферацияның бұзылуы: гипоплазия - пролиферацияның төмендеуі (ахондроплазия), гиперплазия – пролиферацияның жоғарылауы (макросомия), жүйке түтігінің деффектісі – жабық жүйке түтігінің бұзылуы, қасқыр таңдайлық және қоян ерін – даму немесе ұлпалардың бірігуі бұзылады.
Эмбриональдық бастамға пролиферация белгілі бір пішін бермейді, жасушалар ретсіз орналасады. Кейінірек жасушалар қайта топтасады және орын алмастырады және ұрықтың бастамасы белгілі бір пішінге ие болады.
Жасушалар миграциясы немесе жасушалардың орын ауыстыруының онтогенез үдерісінде үлкен ролi бар, ол генетикалық бақылаудың және қоршаған жасушалар мен ұлпалар әсерiнің қарамағында болады.
Жасушаның орын алмасуы немесе олардың миграциясы әсіресе гаструляция және морфогенез кезінде белсенді болады. Жасушаның миграциясына жүйкенің тармақталуын қарастыруға болады. Ол белсенді түрде бүкіл денеге тармақталады және топтасады. Жасушалардың бір тобы эпидермиске қарай ауады, екінші тобы құрсаққа қарай бағыт алады да сезімтал симпатикалық және парасимпатикалық түйіндер (ганглии) түзеді.
Бас жақтан шығатын жүйке тармақтары бет жақа қарай жылжи бастайды және жүйке, шеміршек және бұлшық ет жасушаларына бастама береді. Сонымен қатар алғашқы жыныс жасушалары сарыуыздың энтодермасынан жыныс безінің бастамасына қарай жылжуы миграцияға мысал