Файл: Нохчийн пачхьалкхан дешаран, iилманан министерство.docx

Предложенин дакъош билгалдахар.
Предложенин дакъош вовшаххоттаран гIирс билгалбар: цхьаьнакхетаран хуттургаш (дозаран, къасторан, дуьхьалара).
Цхьалхечу предложенин маьIна.
Чолхечу предложенина юкъа догIу дакъош къастор (цхьалхе предложенеш) цхьанахIоттаман ю я шинахIоттаман, цхьанахIоттаман кеп (юьхьан, билгалза-юьхьан, юкъара-юьхьан, юьхьза, цIеран, юьззина ю я яц, чолхеяьлла ю я яц (тIедерзар, юкъ- адало дешнаш, цхьанатайпанарчу меженашца а, шакъаьстиначу меженашца а, карчамашца).
Сацаран хьаьркаш хIиттор бакъонца чIагIдар.

Я гуш тIехь сакхт а дацара, я цIий даьлла меттиг а яцара, ког чIогIа лозура.

ХIара кхаа предложенех лаьтташ, чолхе предложени ю. 1-ра цхьалхе предложени: Я гуш тIехь сакхт а дацара.

2-гIа цхьалхе предложени: Я цIий даьлла меттиг а яцара.

3-гIа цхьалхе предложени: Ког чIогIа лозура.

1-чу предложенин коьрта меженаш: сакхт – подлежащи, гуш дацара – сказуеми. 2-чу предложенин коьрта меженаш: меттиг – подлежащи, яцара – сказуеми. 3-чу предложенин коьрта меженаш: ког – подлежащи, лозура – сказуеми.

ХIара чолхе-цхьаьнакхетта предложени ю. Предложенешна юкъахь къасторан маьIна ду, хьалхара ши предложени вовшех юзуш къасторан хуттург я ю, ткъа кхоалгIаниг – интонацица йозаелла. Предложенеш вовшех запятойшца къастийна.

ЯгуштIехьсакхтадацара– дийцаран, цхьалхе, шинахIоттаман предложени, юьхьан, яьржина, юьззина, чолхеяьлла яц.

Я цIий даьлла меттиг а яцара – дийцаран, цхьалхе, шинахIоттаман предложени, юьхьан, яьржина, юьззина, чолхеяь- лла яц.

Чолхе-карара предложени къастор

Коьрта а, тIетуху а предложенеш билгалъяхар.
ТIетухучу предложенино коьрта предложени ерриг я цу чуьра цхьа дош кхетадо къастор.
ТIетуху предложени коьртачух стен дIахутту а (хуттурго я хуттурган дешнаша), царна луш долу хаттар а къастор.
ТIетухучу предложенин кеп къастор (кхачаман, къаста- ман, латтамийн).
Сацаран хьаьркаш хIиттор бакъонца чIагIдар.
Предложенин схема хIоттор.
Коьрта а, тIетуху а предложенеш цхьалхе предложенеш санна къастор.

Къасторан кеп

Хезна суна, Кавказ хазачу Iаламан мохк бу бохуш.

ХIара чолхе предложени ю. Шина цхьалхечу предложених лаьтташ ю и. Коьрта предложени: Хезна суна, тIетуху предложе- ни: Кавказ хазачу Iаламан мохк бу бохуш. ТIетуху предложенино ерриг а коьрта предложени кхетайо: хезна суна хIун? иза цунах дIахоьттина карарчу хуттурго бохуш. Кхачаман тIетуху предложе- ни ю иза. ТIетуху предложени коьртачунна тIехьа лаьтташ ю, иза цунах запятой йилларца дIакъастийна.
Коьрта: Хезна суна: хIун? хIун?

(тIетуху предложени) Кавказ хазачу Iаламан мохк бу бохуш

(кхачаман тIетуху предложени)
Хезнасуна–цхьалхе, дийцаран, шинахIоттаман, яржаза, юьз- зина предложени. суна – логически подлежащи, хезна- хандешан цхьалхе сказуеми.

Кавказ хазачу Iаламан мохк бу бохуш – цхьалхе, дийцаран, шинахIоттаман, яьржина, юьззина. Кавказ-грамматически под- лежащи, мохк бу – цIеран хIоттаман сказуеми, хазачу Iаламан – къастам, бохуш – хуттург – меже ца хуьлу.

Хуттургаш йоцу чолхе предложени къастор

Шайна наха дина вуо дицделаш; иза дицдарца шу цунна генадовлу, иза шух дIакъаьста. (Кунта-Хьаьжа.)
ХIара чолхе предложени ю, кхаа цхьалхечу предложених лаьт- таш. Кхоъ грамматически бух бу цуьнан: Шайна наха дина вуон дицделаш;изадицдарцашуцуннагенадовлу;изашухдIакъаьста. И предложенеш вовшех йозало интонацица, цундела иза хуттургаш йоцу чолхе предложени ю. Предложенеш вовшех кIезиг йозуш а, яьржина а, кхачаме маьIна долуш а ю, цундела цхьалхечу пред- ложенешна юккъе тIадамца запятой хIоттийна.

Шайна наха дина вуо дицделаш – цхьалхе, дийцаран цхьа- нахIоттаман, билгала-юьхьан, яьржина, юьззина предложени. Под- лежащи дац, дицделаш – хандешан цхьалхе сказуеми; шайна – лач кхачам; наха дина вуон – нийса кхачам.

Иза дицдарца шу цунна генадовлу – цхьалхе, дийцаран, шинахIоттаман, яьржина, юьззина предложени. Шу – граммати- чески подлежащи, генадовлу – хандешан цхьалхе сказуеми, иза дицдарца – даран суьртан латтам, цунна – лач кхачам.

ИзашухдIакъаьстацхьалхе, дийцаран, шинахIоттаман, яьр- жина, юьззина, чолхеяьлла яц. Иза – грамматически подлежащи, дIакъаьста – хандешан цхьалхе сказуеми, шух – лач кхачам.

ЦIесашна тIелетта мостагIий: тасадаларехь халлакьхилла тхьамда а, цуьнан кIант а. (Ахмадов М.)

Предложени чолхе ю, хIунда аьлча цуьнан шиъ грамматически бух бу: цIесашна тIелетта мостагIий; тасадаларехь хIаллакьхилла тхьамда а, цуьнан кIант а. Шина цхьалхечу предложених лаьтташ бу и бух. И ши цхьалхе предложени еккъа цхьана

эшарца цхьаьнак- хетта: иза хуттургаш йоцу чолхе предложени ю. Бахьанин маьIнехь ю шолгIа предложени, цундела цхьалхечу предложенешна юккъе шитIадам буьллу.

ЦIесашна тIелетта мостагIий – цхьалхе, дийцаран, шинахIоттаман, яьржина, юьззина, чолхеяьлла яц. МостагIий – грамматически подлежащи, тIелетта–хандешан цхьалхе сказуеми, цIесашна – лач кхачам.

Тасадаларехь хIаллакьхилла тхьамда а, цуьнан кIант а – цхьалхе, дийцаран, шинахIоттаман, яьржина, юьззина, чолхеяь- лла яц. Тхьамда а, цуьнан кIант а – грамматически подлежащи, хIаллакьхилла – хандешан цхьалхе сказуеми, тасадаларехь – да- ран-суьртан латтам.

Ийна предложени къастор

ЙоьIан дог-ойла деша лаам болуш яра, амма студентка хилла яьлча, дохкоелира иза ша дагалаьцначух, хIунда аьлча иза, деша гIерташ, шена ницкъ беш яцара, ткъа самукъадала меттигаш кхузахь, институтехь, дуккха а яра.

ХIара чолхе предложени ю еа цхьалхечу предложенех лаьтташ йолу. 1-чу а, 2-чу а предложенехь цхьаьнакхетаран уьйр ю, уьш

вовшах йоьзна дуьхьаларчу хуттурго – амма. 2-чу а, 3-чу а пред- ложенешна юккъехь ерг карара уьйр ю, царах хьалхарниг коьрта ю, важа – тIетуху предложени, коьртачух иза хоттало хIунда аьлча бохучу карарчу хуттургаца. Бахьанин тIетуху предложени ю иза. 3-чуй, 4-чуй предложенешна юккъехь ерг цхьаьнакхетаран уьйр ю, и ши предложени вовшаххоттало дуьхьаларчу хуттургаца – ткъа. ЙоьIан дог-ойла деша лаам болуш яра – цхьалхе, дийцаран, шинахIоттаман, яржаза, юьззина. ЙоьIан дог-ойла

– логически подлежащи, деша лаам болуш яра – хандешан хIоттаман сказуеми. Студенткахиллаяьлчадохкоелираизашадагалаьцначух.Цхьал- хе, дийцаран, шинахIоттаман, яьржина, юьззина чолхеяьлла яц. Иза – грамматически подлежащи, дохкоелира– хандешан цхьалхе сказуеми, студентка хилла яьлча – хенан латтам, шадагалаьцначух

лач кхачам. ДешагIерташ,изашенаницкъбешяцара. Цхьалхе, дийцаран, шинахIоттаман, яьржина, юьззина, причастни карчамца чолхеяьлла. Иза – грамматически подлежащи, деша гIерташ ницкъ беш яцара – хандешан хIоттаман сказуеми, шена – лач кхачам.Са- мукъадала меттигаш кхузахь, институтехь, дуккха ю. Цхьалхе, дийцаран, шинахIоттаман, яьржина, юьззина, юкъадалочу дашца чолхеяьлла. Меттигаш – грамматически подлежащи, дуккха а яра – цIеран хIоттаман сказуеми, самукъадала– къастам, кхузахь, институтехь – меттиган латтам.

Пайда эцна литература

Дешериев Ю.Д. Сравнительно-историческая грамматика нахских языков и проблемы происхождения и исторического развития горских народов. – Грозный, 1963.
Джамалханов З.Д., Мачигов М.Ю. Нохчийн мотт. 2-гIа дакъа. Синтаксис. Нохч-ГIалгIайн педучилищан 3-4 курсашна учебник. – Гроз- ный, 1985.
Джамалханов З. Д., Вагапова Т. М., Эсхаджиев Я. У. Нохчийн мотт 8-9 классашна, Грозный, ГУП «Книжное издательство», 2005.
Джамалханов З. Д., Чинхоева Т. Н. Нохчийн мотт 10-11 классаш- на-Грозный, ГУ «Книжное издательство», 2002.
Лекант П. А. 125 основных правил русской грамматики с упраж- нениями. М. «Дрофа», 1999.
Соболева О. Русский язык. 5-11 кл.М. «АСТ-ПРЕСС», 2000.
Т. С. Кудрявцева, Арзуманова Р. А., Нефедова Р. М. Русский язык. Текст, грамматика, культура речи. 11 кл., М. «Дрофа», 2002.
Тростенцова Л. А., Ладыженская Т. А., Дейкина А. Д., Алексан- дрова О. М. Русский язык. 8 кл. М. «Просвещение», 2010.
Тростенцова Л. А., Ладыженская Т. А., Дейкина А. Д., Алексан- дрова О. М. Русский язык. 9 кл. М. «Просвещение», 2010.
Халидов А. И. Типологический синтаксис чеченского простого предложения. Нальчик, 2004.
Эсхаджиев Я.У. 4 – 8-чуй классашкахь нохчийн мотт хьехаран методика. – Грозный, 1987.
Эсхаджиев Я.У. 9-чу классехь нохчийн мотт хьехар. – Грозный, 2003.
Эсхаджиев Я. У. Юккъерчу школехь нохчийн меттан орфографи а, пунктуаци а Iамор.-Грозный, «Арфа-Пресс», 2010
Эдилов С. Э. Самукъане грамматика. – Грозный, «Арфа-Пресс», 2010.
Яковлев Н. Ф. Синтаксис современного чеченского литератур- ного языка. М-Л. 1940.