Файл: Нохчийн пачхьалкхан дешаран, iилманан министерство.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 07.12.2023
Просмотров: 3130
Скачиваний: 30
СОДЕРЖАНИЕ
Пайдаэцначу авторийн яцйина цIерш, фамилеш
Алгоритм Муха къасто деза хIун тайпа уьйр ю
ПРЕДЛОЖЕНИ А, ЦУЬНАН ТАЙПАНАШ А
ЧIaгlдаран а, дацаран а предложенеш
«Даймохк», журнал «Орга», роман «Ирхеш».
Бехкаман а, дуьхьалара а латтамаш
Латтамех Iамийнарг карладаккхар, тIечIагIдар
Цхьалхечу предложенийн кеп къасторан алгоритм Юьхь
Юьхьан а, билгала-юьхьан а предложенеш
Билгалза-юьхьан а, юкъара-юьхьан а предложенеш
Упражнени № 1. Къастаде, массо а алар дуй нийса.
Кеп: Буса сахиллалц наб ца йира аса. – Буса сахиллалц наб ца ялора.
Кеп: Арахь шийла ю… – Арахь шийла ю, йовха бедар юхалахь.
КАРЛАДАККХАР. ЦХЬАНАХIОТТАМАН ПРЕДЛОЖЕНИ
Шена чохь коьрта меже Шена чохь коьрта меже сказуеми дерг подлежащи дерг
ЮЬЗЗИНА А, ЮЬЗЗИНА ЙОЦУ А ПРЕДЛОЖЕНЕШ
ХIАЪ, ХIАН-ХIА ДЕШНАШ-ПРЕДЛОЖЕНЕШ. АЙДАРДЕШНАШ-ПРЕДЛОЖЕНЕШ
ЦХЬАЛХЕЧУ ПРЕДЛОЖЕНИН ЧОЛХЕЯЛАР
Цхьалхечу предложенин чолхеяларан кепаш
Цхьанатайпанара а, цхьанатайпанара боцу а къастамаш
Къастамаш цхьанатайпанара хуьлуьйтуш, хIума цхьана агIор билгалъеш.
Цхьанатайпанарчу меженашца юкъара дешнаш
Предложеница грамматически уьйр йоцу дешнаш
Юкъадало дешнаш а, предложенеш а
Кеп: Ваха цIа чуьра аравелира. – Ваха, йовхоно са дукъ- дина, цIа чуьра аравелира.
Хенан а, меттиган а латтамийн дурсаш
«Уьш дийна бац, Дала гечдойла царна», – кадам бира Куьйрас.
«Нисбелла дин бу, – элира Хьамзата, – и тайпа говр сайн хилийта хIуъа мах бала реза ву-кх со».
1) А Д: «М. КЪ». 2) А Д: «М. КЪ!» 3) А Д: «М. КЪ?»
Чолхечу предложенешкахь сацаран хьаьркаш
ЧОЛХЕ-ЦХЬАЬНАКХЕТТА ПРЕДЛОЖЕНИ
Чолхе-цхьаьнакхетта предложени синтаксически а, пунктуационни а къастор
Упражнени. Пунктуационни къастае барта а, йозанехь а шишша предложени.
Юкъара коьртаза меже билгалъе предложенешкахь. Муьлха меже ю иза?
Тхуна, хьоьга институтехь дика дешалур ду аьлла, хета.
ТIетуху предложенеш екъало кхаа тобане: кхачаман, къастаман, латтамийн.
Даран суьртан тIетуху предложенеш
Бехкаман тIетухучу предложенешца чекхъяха йолийна предложенеш:
МАСЕХ ТIЕТУХУЧУЬНЦА ЙОЛУ ЧОЛХЕ-КАРАРА ПРЕДЛОЖЕНЕШ
Чолхе-карара предложени синтаксически къастор Къасторан план
Айдаран йоцу дийцаран, бахьанин тIетухучу предложеница йолу чолхе предложени
ЧОЛХЕ-КАРАРА ПРЕДЛОЖЕНИ ПУНКТУАЦИОННИ КЪАСТОР
Тайп-тайпанчу уьйрашца йозаелла йолу чолхе предложенеш синтаксически а, пунктуационни а къастор
Хуттургаш йоцучу чолхечу предложенешкахь сацаран хьаьркаш
Хуттургаш йоцу чолхе предложени синтаксически а, пунктуационни а къастор
Хуттургаш йоцу чолхе предложени пунктуационни къастор Къасторан кеп
КАРЛАДАККХАР ТАЛЛАМАН ХАТТАРШ А, ТIЕДАХКАРШ А
Синтаксически къастае предложенеш
КАРЛАДАККХАР. ХАТТАР-ЖОП (БЛИЦ)
Предложенехь запятойш оьшшучу метте хIиттийна цифраш муьлхачу вариантехь ю хила езачохь.
ЛИТЕРАТУРНИ МЕТТАН СТИЛАШ А, ЦЕРАН БАШХАЛЛАШ А
Исбаьхьаллин литературан стиль:
Барта къамелехь хила йиш йоцучу стилан цIе яккха.
3. ГIуллакхан къамелан стилехь йолу хIара тексташ нисъе
ДЕШНИЙН ЦХЬАЬНАКХЕТАРШ, ПРЕДЛОЖЕНЕШ СИНТАКСИЧЕСКИ КЪАСТОР
Халла цIийнан ков дIадиллира кIанта.
Цхьалхе предложени синтаксически къастор
Тхан рагIу кIел вуно дукха мозий гулделлера.
Ма-дарра къамел шеца долу предложени къастор
Чолхе-цхьаьнакхетта предложени къастор
Чолхе-карара предложени къастор
цхьа бен а доцург ду. ХIетте а, цIе санна йовха кхеташо яра иза.
Шена дуьхьал волучунна коьртах туху дош хIораммо а, цхьа цIена, хаза, гIиллакхе хьарча а дой кхуссура. Муьлхха а европейски дипломат цецвер вара оццул къаьхьа дешнаш, сел мерзачу кепе а дерзийна дуьйцуш хиларх. Iаьрбийн йозанах боьлла, Iаьрбийн Iилмано кхиийна болучу наха, шаьш дуьйцург хIун ду а, муха а ду а хууш дуьйцура. Барт хилира церан, шаьш олург къорIан тIера а жайнаш тIера а аяташ далош дало деза аьлла.
Юьртан молла ярташкахь наха хоржуш вара, хIунда аьлча цу дарже кхача гIерташ дуккха а нах болу дела. Юьртахь классийн къийсам лаьттара тайпаналлин къийсамаша дIа а хьулбина. Тай- панийн чIираший, хьаьгIнаший нехан юкъаметтигаш чолхе йо, бохуш дуьйцура молланаша.
Цундела моллин гIуллакхехь латталора уггар ира дипломат юьртахь къийсам латточу ницкъашна юккъехь массо а агIо шена резаян хуушверг.
ШариIат хIотторна гуламехь массо а реза вара, амма Нажмуд- динах имам ван луурш сов кIезиг бара. Царал а кIезиг бара нохчех
имам хIотто гIертарш. Дукхахберш гуламехь реза бара муфтий харжа
, цо дин чIагIдийр ду, динан гIуллакхаш а лелор ду бохуш. ГIалгIайн молланаша дуьхьало йора, я имам а я муфтий а хьашт вац шайна бохуш. Ворданаш тIе а буьйлуш, къамелаш дора наха. ХIораммо а шена дага догI-догIург дуьйцура. Наха дуьйцура латта кIезиг хиларх а, машарехь даха дезарх, къоланаш махкахь совдов- ларх а лаьцна. ШариIатан хьокъехь дуьйцура массара а, цо нийса къепе а хIоттор ю, нахана латта а хир ду бохуш.
Цу заманахь майданахь дерг хIетахь ерриг Россехь дерриг дара. Росси а яра шаерг собрани а хилла дIахIоьттина. (Ошаев Х.)
Тайп-тайпанчу уьйрашца йозаелла йолу чолхе предложенеш синтаксически а, пунктуационни а къастор
Синтаксически а, пунктуационни а къасторан план
-
Аларан Iалашонца йоьзна предложенин кеп. -
Чолхечу предложенин хIоттамехь йолу цхьалхе предложе- неш, церан грамматически баххаш. -
Чолхечу предложенийн дакъош вовшахтасаран гIирсаш. Тап-тайпана уьйраш йолучу чолхечу предложенийн дакъошна юккъехь къасторан а, билгалъяхаран а хьаьркаш.
Синтаксически къасторан кеп
Кулле дIахьаьжи – бакъдолчух кхийти, Заза а доккху цо, стом а ло шорта, Малхо и кхиайо, хезаш а ду, Тийналлехь шовданах и муха екха.
Барта къастор
ХIара айдаран йоцу дийцаран предложени ю. Чолхечу пред- ложени чуйогIучу ялх цхьалхе предложенех лаьтташ ю.
Хьалхарчу предложенин грамматически бух бу дIахьаьжи; шолгIачун – кхийти; кхоалгIачун – заза доккху, стом ло; йоьалгIачун – малхо кхиайо; пхоьалгIачун – хезаш ду; йолхалгIачун – и екха.
ХIара дукхамеженийн, тайп-тайпанчу кепашца вовшахйоьзна чолхе предложени ю.
ХIалхарчу а, шолгIачу а предложенешна юккъера уьйр – хут- тургийн йоцу уьйр ю, вовшахтасаран гIирс – интонаци.
Хьалхарчу а, шолгIачу а предложенина юккъе къасторан хьаьрк диллина – тире.
КхоалгIа а, йоьалгIа а предложенеш вовшахтесна ягаръяран интонацица.
ШолгIачу а, кхоалгIачу а, йоьалгIачу а предложенешна юккъе къасторан запятойш хIиттийна.
ПхоьалгIа а, йолхалгIа а предложенеш вовшахтесна хуттурган дашца муха; уьш вовшех запятойца къастийна.
Йозанца къастор
ДIахьаьжи (сказ.) кулле (лач. кхач.) – бакъдолчух (лач. кхач.) кхийти (сказ.),
Зазадоккху (сказ.) цо (подл.) стом (подл.) ло (сказ.) шорта (бараман. лат.),
Малхо (подл.) и (нийса кхач.) кхиайо (сказ.), хезаш ду (сказ.), Тийналлехь (мет. лат.) шовданах екха (сказ.) муха (юкъамет.
куцдош.).
Айдаран йоцу дийцаран предложени, дукхамеженийн тайп- тайпанчу уьйрийн кепашца йолу чолхе предложени: хуттургийн йоцу, цхьаьнакхетаран, чолхе-карара хуттургийн.
Упражнени. ДIаеша. Синтаксически а, пунктуационни а барта къастае хьалхара а, шолгIа а предложенеш; йозанца – кхоалгIа а, йоьалгIа а.
-
Акказана билггал ца хаьара, кху маьлхан дуьненахь хуьлуш дерг хIун ду, амма цуьнан кхетамо, дагахь къайллахь хезаш доцучу озаца хьеха-м хьоьхура цунна, ша хIун дича нийса хир ду. (Ахм. М.) -
ТIом чекхбаьлла аьлла, хабар даьржира массанхьа а, цхьа кIеззиг ханна буьрса тийналла хIоьттира Нохчийчохь, амма гена дIа ца яха- ра иза. 3) Нагахь шайга жIар лелае боху-кх, дIалелае: эчиг бен ма дац иза, амма Дела даг чохь латтаве. (Айд. А.) 4) Иштта нисделира:
ламанхойн баьчча Таймин Бийболат Ермоловс бертахь эпсар вина шен эскаре ваьккхира, амма ахшо далале Таймин Бийболат ведира, ткъа Дукхай-Къеда висира. 5) Хенакхаьллан чIожах чекхдовлуш, ла- манхошна тIелата дагадагIахь а аьлла, яккхий тоьпаш туьйхира, ткъа оцу тоьпийн гIовгIанехь йира паччахьан кIанта делкъе а. (Байс. Д.)
-
Суна дуьйцуш хезна, мацах кху юьртарчу нехан жа пхеа-ялх эзар коьрте хьалакхочура бохуш, цундела суна хаа лаьа, шун хIун дан дагахь ду хIинца. (Нун. С.-Хь.) 7) Дуьххьарлера тIелатар юха ма-тоьхханехь, юьртара хьоладайша сацам бира, кхин хьем ца беш, юьртах къинхетам бар деха куьйгаллина тIе векалш бахийта беза аьлла: бахархой тешна бара, машар бан аьтто хир бу аьлла.